Latopisy A. Supraskiej – 16 Autokefalia Cerkwi w Polsce 1924-2024

Obecny (szesnasty) tom „Latopisów Akademii Supraskiej” kontynuuje wydawniczy program publikacji związanych z obchodami jubileuszu stulecia autokefalii Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Poprzedni (piętnasty) tom naszego rocznika był poświęcony drogom do samodzielności Cerkwi prawosławnej w państwie polsko-litewskim i w I. Rzeczypospolitej, i w okresie zaborów. Oba tomy stanowią jeden z rezultatów działalności Fundacji Oikonomos i Akademii Supraskiej, które włączyły się aktywnie do obchodów tej ważnej dla Cerkwi i Polski daty. Warto przypomnieć, że mocą decyzji Świętego Soboru Biskupów z 24 października 2023 roku uroczystościom 100-lecia samodzielności Cerkwi prawosławnej w Polsce nadano wymiar religijno-liturgiczno-duszpasterski z uwzględnieniem strony naukowej (konferencje, publikacje) oraz popularnonaukowej. Patronat Honorowy nad jubileuszem setnej rocznicy autokefalii PAKP objął Prezydent RP Andrzej Duda.
Jednym z najważniejszych wydarzeń organizowanych przez Fundację Oikonomos we współpracy z Chrześcijańską Akademią Teologiczną w Warszawie, Prawosławnym Seminarium Duchownym w Warszawie i Katedrą Teologii Prawosławnej Uniwersytetu w Białymstoku w ramach obchodów jubileuszu była konferencja naukowa przeprowadzona w dniach 13–15 września 2024 roku w Akademii Supraskiej. Wygłoszone wtedy referaty oraz wypowiedzi w dyskusjach przedstawione redakcji „Latopisów Akademii Supraskiej” w formie artykułów ukazały się jako centralna część poprzedniego tomu, stanowią także jądro aktualnego wydania, wzbogaconego tekstami zaproszonych autorów i specjalnie dobranymi materiałami archiwalnymi. Zamiarem Rady Naukowej i Kolegium Redakcyjnego było przedstawienie tysiącletniej historii Prawosławia na ziemiach dawnej i obecnej Polski, przy czym tom XVI skupia się na dziejach współczesnych, po 1924 roku, w Drugiej Odrodzonej Rzeczypospolitej, w PRL-u i w Trzeciej Rzeczypospolitej. Baczną uwagę zwrócono na eklezjologiczny wymiar autokefalii, unaoczniając powszechność Kościoła Chrystusowego w jego historycznym trwaniu, przedstawiono panoramę dziejów metropolii kijowskiej jako integralnej części patriarchatu konstantynopolitańskiego. Wskazano na heroizm i świętość najwybitniejszych przedstawicieli tego wyznania. Omówiono najważniejsze wydarzenia kształtujące oblicze Prawosławia na ziemiach polsko-litewsko-ruskich, łącznie z dotyczącymi ich aktami prawnymi. Tradycyjnie już podkreślona została specyfika piśmiennictwa religijnego, korzystającego ze wszystkich języków literackich używanych na ziemiach polsko-litewsko-ruskich przez prawosławnych obywateli Rzeczypospolitej Dwojga/Trojga Narodów.

W planie sztuki na przykładach malarstwa, muzyki i architektury ukazano niepowtarzalną syntezę prądów artystycznych ze Wschodu i Zachodu, dzięki którym w ciągu wieków mogły na ziemiach naszej wspólnej Ojczyzny wytworzyć się i zachować do dzisiaj niezwykłe dzieła najwyższej artystycznej klasy, świadczące o samodzielności myślenia i tworzenia ich autorów, nie bojących się przełamywania stereotypów w kreowaniu nowych wartości.

Ukazujący się obecnie tom zawiera artykuły i materiały dotyczące ostatniego stulecia historii Prawosławia w państwie polskim. Jubileusz przypomina, że autokefalia to rezultat ponad tysiącletnich dziejów wiary prawosławnej na tych terenach. Jest kontynuacją dzieła ludzi, uważających ją za sens i istotę życia. Dlatego dużo miejsca poświęcono samemu aktowi i okolicznościom uzyskania autokefalii w 1924 roku, sytuacjom poprzedzającym nadanie samodzielności, osobom bezpośrednio związanym z jej przeprowadzeniem, kwestiom uznania jej przez pozostałe Cerkwie prawosławne
w świecie, recepcji wśród wiernych, stosunkom geopolitycznym. Ważnym działem jest przypomnienie wielkich postaci i twórców prawosławnej polskiej kultury. Ukazano tragiczne losy Cerkwi w latach tuż przed drugą wojną światową, w jej trakcie i zaraz po niej, kiedy ucisk wewnętrzny zastąpiony został podległością zewnętrzną, wpierw władzom okupacyjnym, a potem zależnością od Moskwy, która upomniała się o prawa Cerkwi-Matki i przeprowadziła procedurę nadania autokefalii od nowa. Analizuje się powojenne funkcjonowanie PAKP, procesy akomodacyjne wobec przemian ustrojowych, proces legislacyjny i stosowanie przyjętych regulacji w życiu cerkiewnym. Znaczące jest ukazanie Św. Sofii Mądrości Bożej jako jednego z głównych symboli autokefalii, skoro obchody jej stulecia zostały zapoczątkowane poświęceniem w Warszawie cerkwi pod jej wezwaniem. Świątynia wybudowana została przez prawosławnych obywateli Rzeczypospolitej na pamiątkę naszych Przodków wywiezionych na Sybir, zgładzonych w łagrach i obozach pracy, zabitych przez bandytów, ofiar Akcji „Wisła”, dla upamiętnienia burzenia prawosławnych cerkwi na Chełmszczyźnie i Podlasiu, kampanii wrześniowej 1939 roku oraz powstania warszawskiego 1944 roku. Klamrą spinającą te bolesne wydarzenia będzie kanonizacja prawosławnych Męczenników Katyńskich, zamykająca obchody stulecia autokefalii PAKP.
Celem obu monografii (LAS XV i XVI) jest nie tylko upamiętnienie jubileuszu, lecz także pokazanie żywego zainteresowania różnych środowisk badawczych w kraju i za granicą dziejami oraz osiągnięciami polsko-litewsko-ruskiego Prawosławia w różnych okresach, bez tracenia z oczu aktualnego stanu Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego i światowego Prawosławia. Czasy, w których żyjemy, nieraz wystawiają na próbę bezstronność badań, zaostrzają tony wypowiedzi i rozbudzają emocje, przez co utrudniają pracę recenzentom i redaktorom. Redakcja jednak zamieszcza także prace polemiczne, z którymi nie wszyscy się zgadzają, zachęcając do dyskusji naukowych.
Kolejny – siedemnasty – tom zgromadzi artykuły poświęcone przede wszystkim szeroko rozumianemu wspomnieniu 1700-ej rocznicy pierwszego Soboru Powszechnego i nosić będzie tytuł Wyznania i świadectwa wiary.

Spis treści

Od redakcji
Roman Andrzej Płoński – O autokefalii przy kawie
Andrzej Golimont – Mienie cerkiewne Warszawy na progu autokefalii
Piotr (Dawidziuk), Witali Michalczuk – Kronikarskie świadectwa życia Kościoła prawosławnego na Chełmszczyźnie w pierwszych latach niezależności II Rzeczypospolitej
Łukasz Leonkiewicz – Metropolita Jerzy (Jaroszewski) – biskup, intelektualista, człowiek
Stefan Dudra – The activities of Metropolitans George (Jaroszewski) and Dionysius (Waledyński) in obtaining autocephaly of the Orthodox Church in Poland in 1924
Witali Michalczuk – Historia zamknięta w fotografii. Formacja metropolity Dionizego (Waledyńskiego) i losy polskiej autokefalii
Marcin Mironowicz – Patriarchowie konstantynopolitańscy uczestniczący w nadaniu autokefalii Kościołowi prawosławnemu w Polsce
Andrzej (Borkowski) – Patriarchat Serbski wobec kwestii uznania autokefalii Cerkwi prawosławnej w Polsce
Piotr Sawicki – Diecezja grodzieńska wobec procesu uzyskiwania autokefalii Cerkwi prawosławnej w II Rzeczypospolitej
Urszula Pawluczuk – Edukacja w Prawosławnym Seminarium Duchownym w Wilnie w II Rzeczypospolitej
Aleksandra Sulikowska-Bełczowska – Własna czy obca? Sztuka cerkiewna i jej ochrona w II Rzeczypospolitej
Светлана Зверева – Регент и духовный композитор Дмитрий Орлов: творческое наследие и судьба
Łukasz Hajduczenia – Muzyczny zabytek autokefalii Kościoła Prawosławnego w Polsce: kantata na cześć Metropolity Dionizego, autorstwa Dymitra Orłowa

* * *

Aleksander Naumow – Polska Cerkiew Prawosławna w cieniu Kremla (1948)
Jarosław Jóźwik – Biografie radzieckich decydentów Autokefalii PAKP
Aleksandra Jaszczuk – Kształtowanie świadomości kulturowej młodzieży prawosławnej południowego Podlasia na tle akcji „Wisła”
Eugeniusz Czykwin – Ustawa z 4 lipca 1991 roku o stosunku państwa do Polskiego
Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego – proces legislacyjny i stosowanie przyjętych regulacji w cerkiewnym życiu

WOKÓŁ TEMATU

Tadeusz Wyszomirski – Ze wspomnień ojca archiprezbitera Atanazego Semeniuka

Jan Morawicki – Премудрость Божия – один из символов польской автокефалии
Krystyna Misiukiewicz – Boska Liturgia. Nuty do nabożeństwa prawosławnego w języku polskim

VARIA

Alexandre Sadkowski – L’Eglise Orthodoxe en Suisse
Nicolas Kazarian – Faith in History: Orthodoxy in America
Marek Ławreszuk – Ukraińskie prawosławne jednostki eklezjalne poza granicami – kanoniczne i eklezjalne ujęcie chaosu
Jarosław Jóźwik – Sprawozdanie z obchodów Roku autokefalii Cerkwi w Polsce (Fundacja Oikonomos)