Tytuł: Prorocy Starego Testamentu
Wydawnictwo: Warszawska Metropolia Prawosławna, Warszawa 2024
Stron: 448
Format: 16,5 x 24,0 cm
ISBN 978- 83-65136-89-3
Wśród niezliczonych świętych, którym Cerkiew prawosławna oddaje cześć, znajdują się również święci starotestamentowi, w gronie których poczesne miejsce zajmują prorocy. To osobny typ starotestamentowych świętych czczonych jako natchnione Świętym Duchem osoby, które głosiły ludowi wolę Bożą. To nie tyle osoby zapowiadające czy przepowiadające przyszłość, co ludzie będący „ustami” Boga na ziemi, a więc nie ci ludzie, którzy zgadują i przepowiadają przyszłość, lecz ci, którzy wyczuwają „plan Boży” w świecie, potrafią lepiej od innych dostrzec działanie Boże w historii, rozszyfrowują ów plan i tłumaczą ludziom wolę Boga, tj., innymi słowy, odczytują znaki czasu.
Tym to właśnie niezwykłym osobom poświęcona została najnowsza monografia autorstwa Jarosława Charkiewicza, który od wielu lat zajmuje się naukowo i w sposób popularnonaukowy prawosławną hagiografią. Autor skupił w niej swoją uwagę na 27 prorokach Starego Testamentu. To przede wszystkim czterej tzw. prorocy więksi, dwunastu tzw. proroków mniejszych, ale też inni prorocy znani szerzej, jak Mojżesz, Dawid, Eliasz czy Elizeusz, lub tylko dla osób zgłębiających Stary Testament, jak m.in. Gedeon, Samuel, Natan czy Baruch.
Jak pisze w Przedmowie do książki arcybiskup wrocławski i szczeciński Jerzy, Prawosławny Ordynariusz Wojskowy, a zarazem rektor Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie, autor „tym razem postanowił pochylić się nad szczególną grupą świętych, którą stanowią starotestamentowi prorocy. Już sam fakt, że dookreśla on w tytule, iż chodzi właśnie o ‘starotestamentowych’ proroków, uświadamia czytelnikom, że proroctwo nie skończyło się wraz z nadejściem Nowego Testamentu, lecz miało i nadal ma swoje miejsce w życiu Cerkwi. Profetyczny charakter Starego Testamentu jest jednak czymś zupełnie innym, ponieważ odnosił się on do przyjścia Mesjasza. Wszystkie inne proroctwa, w tym te z nowotestamentowego okresu, mają związek z wydarzeniami, z eschatologią, z kosmologią i wieloma innymi obszarami życia człowieka, ale nie mówią o dziejach mesjańskich. W Starym jednak Testamencie osią profetyzmu jest dopiero nadchodzące zbawienie człowieka, które przyszło wraz z Wcieleniem, Śmiercią na Krzyżu i w końcu Zmartwychwstaniem Jezusa Chrystusa – starotestamentowego Emmanuela”.
Arcybiskup Jerzy podkreśla ponadto, że prezentowana monografia „stanowi syntetyczną prezentację starotestamentowych proroków wraz z biblijno-teologicznym komentarzem do znaczenia i istoty ich profetycznego charyzmatu. Autor stara się, w sposób jasny i zrozumiały, opisać również treść głoszonych proroctw. Czytelnik ma także możliwość lepszego poznania życia poszczególnych proroków, uświadamiając sobie, że w każdym przypadku było ono usłane cierpieniem, bólem i osamotnieniem. Zwłaszcza to ostatnie stanowiło cechę charakterystyczną dla każdego proroka. Każdy z nich doświadczył bowiem głuchoty społecznej na sprawy najważniejsze, wykluczenia, a nawet ekskluzji. Prorok musiał liczyć tylko na Boga, bo w tym tkwiła jego siła i moc. W książce, ponadto, zostali opisani prorocy więksi (miara ta odnosi się nie do siły proroctwa, ale do rozmiaru pozostawionych przez nich ksiąg) i prorocy mniejsi. Wartością naukową i źródłową monografii jest obszerna bibliografia książkowa i wirtualna oraz dobrze sporządzony słownik terminologiczny, który sprzyja lepszemu rozumieniu wielu obecnie rzadko używanych pojęć”. Wyjaśnienie występujących w monografii terminów teologicznych stanowi niewątpliwe ułatwienie dla czytelników nieobeznanych ze słownictwem specjalistycznym pochodzenia greckiego, łacińskiego czy hebrajskiego, a bogata bibliografia (wraz z licznymi adresami stron internetowych) pozwoli zainteresowanym sięgnąć do źródeł.
Zauważyć trzeba, że poza opisami życia poszczególnych proroków i omówieniem treści głoszonych przez nich proroctw (o ile zostały one spisane i zachowane dla potomnych), istotną rolę odgrywają w książce poświęcone odnośnym prorokom fragmenty opisujące ich ikonografię. Autor uwzględnił przy tym najwcześniejsze zachowane przedstawienia proroków (synagogalne i katakumbowe), omówił świadectwa sztuki monumentalnej (zachowane m.in. w bazylikach Rawenny, Rzymu czy na Synaju) i rękopiśmiennej oraz malarstwa ikonowego z pierwszego i drugiego tysiąclecia różnych tradycji (m.in. łacińskiej, syryjskiej, bizantyjskiej, ruskiej, serbskiej, bułgarskiej, macedońskiej). Nie pominął też prezentacji przedstawień proroków w sztuce nowożytnej, w tym w szczególności współczesnych wizerunków proroków z polichromii polskich cerkwi. Wszystko to zostało bardzo obszernie zilustrowane
w książce prezentującej ponad 300 reprodukcji malowideł ściennych, mozaik, fresków, ikon, miniatur książkowych, polichromii zawierających przedstawienia omawianych proroków.
Poza cytowanym wyżej arcybiskupem Jerzym, w powstawianiu monografii brali udział dwaj znani współcześni teologowie prawosławni: ks. dr hab. Marek Ławreszuk, profesor Uniwersytetu w Białymstoku i kierownik Katedry Teologii Prawosławnej tej uczelni, oraz dr hab. Jerzy Ostapczuk, profesor Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej, dziekan Wydziału Teologicznego tej uczelni i p.o. kierownika katedry Pisma Świętego Starego Testamentu Sekcji Teologii Prawosławnej tejże akademii. Drugi z nich w recenzji wydawniczej zaakcentował, że „W odniesieniu do każdego z prezentowanych proroków autor przytoczył najważniejsze informacje zawarte w księgach Starego i Nowego Testamentu.
Fragmenty te prezentują historię biblijną przez pryzmat życia i działalności proroków. Autor sięgnął również po świadectwa apokryficzne oraz do dzieł mężów apostolskich i Ojców Kościoła. Nie pominął on informacji o prorokach w tradycji judaistycznej i islamie. Zawsze – gdzie to możliwe – przytaczał informacje dotyczące czci (z uwzględnieniem dni liturgicznego wspominania) poszczególnych proroków w Kościele rzymskokatolickim, ormiańskim, syryjskim, koptyjskim oraz, oczywiście, prawosławnym. Autor uwzględnił również rozbieżności w lokalnych tradycjach liturgicznych Kościołów prawosławnych”.
Prezentowaną książkę kończą słowa, które zacytował w swojej Przedmowie również arcybiskup Jerzy, podkreślając, że stanowią one również wyraz jego myśli: „Niech żyjący w tak odległych czasach prorocy natchną nas, żyjących obecnie, swoją gorliwością o sprawy Boże, niech ich przykład rozbudza w nas i pomnaża miłość do Boga i Cerkwi. Doceniajmy ich niezwykłą rolę w ekonomii zbawienia, zwracajmy się do nich z naszymi modlitwami, a Bóg w Trójcy Jedyny niech pomaga wierzącym w Niego, dzięki modlitwom świętych, przybliżać się krok po kroku do upragnionego zbawienia i życia wiecznego”.
SPIS TREŚCI
Przedmowa 7
Wprowadzenie 11
Mojżesz, prorok 27
Gedeon, prorok 63
Samuel, prorok 73
Dawid Psalmista, prorok, król Izraela 89
Natan, prorok 113
Gad, prorok 123
Achiasz, prorok 127
Eliasz, prorok 131
Elizeusz, prorok 163
Micheasz, prorok 177
Abdiasz, prorok mniejszy 183
Amos, prorok mniejszy 191
Jonasz, prorok mniejszy 199
Ozeasz, prorok mniejszy 213
Izajasz, prorok większy 223
Micheasz, prorok mniejszy 257
Nahum, prorok mniejszy 267
Sofoniasz, prorok mniejszy 275
Habakuk, prorok mniejszy 287
Jeremiasz, prorok większy 299
Baruch, prorok 325
Ezechiel, prorok większy 335
Daniel, prorok większy 361
Aggeusz, prorok mniejszy 387
Zachariasz, prorok mniejszy 397
Malachiasz, prorok mniejszy 411
Joel, prorok mniejszy 421
Zamiast zakończenia 431
Słownik terminologiczny 433
Wykaz wykorzystanej literatury 439
Nota o autorze 447
PRZEDMOWA
Nie jest zaskoczeniem pojawienie się nowej monografii autorstwa dr. Jarosława Charkiewicza, który od wielu lat zajmuje się naukowo prawosławną hagiografią. Ten niestrudzony, a jednocześnie niezwykle skromny „pracownik winnicy Pańskiej", posiada w swoim dorobku kilkadziesiąt autorskich książek poświęconych ikonom, różnym przejawom świętości i innym zagadnieniom teologicznym. Patrząc, wszakże, ogólnie na tematologię publikacji dr. Jarosława Charkiewicza, można bez większej trudności konstatować, że jego główną osią zainteresowań naukowych jest prawosławna soteriologia, którą opisuje na przykładzie różnych kategorii świętości.
Dlatego, tym razem, postanowił pochylić się nad szczególną grupą świętych, którą stanowią starotestamentowi prorocy. Już sam fakt, że do określa on w tytule, iż chodzi właśnie o „starotestamentowych" proroków, uświadamia czytelnikom, że proroctwo nie skończyło się wraz z nadejściem Nowego Testamentu, lecz miało i nadal ma swoje miejsce w życiu Cerkwi. Profetyczny charakter Starego Testamentu jest jednak czymś zupełnie innym, ponieważ odnosił się on do przyjścia Mesjasza. Wszystkie inne proroctwa, w tym te z nowotestamentowego okresu, rają związek z wydarzeniami, z eschatologią, z kosmologią i wieloma innymi obszarami życia człowieka, ale nie mówią o dziejach mesjańskich. W Starym jednak Testamencie osią profetyzmu jest dopiero nadchodzące zbawienie człowieka, które przyszło wraz ze Wcieleniem, Śmiercią na Krzyżu i w końcu Zmartwychwstaniem Jezusa Chrystusa - starotestamentowego Emmanuela.
Skoro mowa o proroctwie jako takim, to dogmatyczna nauka Cerkwi prawosławnej nigdy nie poddała się pokusie przyjęcia teorii prelestynacji, a więc wiary w przeznaczenie. Pokusa ta, wbrew pozorom, szczególnie w odniesieniu do zjawiska profetyzmu, może okazać się niezwykle silna. Spójrzmy chociażby na przykład Judasza, o którym mówili prorocy Starego Testamentu. Czy oznacza to, że Judasz nie miał wyboru i był przeznaczony do tego, aby wydać swego Mistrza i Nauczyciela? Gdzie jest wtedy jego wolna wola i możliwość wyboru? Poza tym nigdzie w Starym Testamencie nie pada jego imię, a proroctwa dotyczą jedynie czynu, którego się dopuścił, a więc Judaszem mógł być prawie każdy.
Często też w Nowym Testamencie słyszymy słowa: „aby wypełniły się proroctwa". Ten, kto nie zna dobrze teologii prawosławnej i nie tkwi w patrystycznej tradycji Cerkwi, może odnieść wrażenie, że zarówno Judasz, jak i inni uczestnicy profetycznych przepowiedni, byli przeznaczeni na zatracenie tylko po to, aby „wypełniło się Pismo i proroctwa". A jednak tak nie jest. Mimo że starotestamentowe proroctwa, co oczywiste, skupiały się na mesjańskim i soteriologicznym aspektach przyjścia na świat Jezusa Chrystusa, to też opisywały niektóre inne symboliczne okoliczności związane z samymi narodzinami i dalszym życiem Mesjasza. Nie były one jednak ich istotą, ale uwiarygodniały wszystkie historyczne wydarzenia z tym związane. Zdrada Judasza, czy też wyrzeczenie się Zbawiciela przez Piotra, nie były warunkiem sine qua попе dla ukrzyżowania Chrystusa. One jedynie ukazały, na ile słaby może okazać się człowiek. Tym niemniej, proroctwo ma to do siebie, że przepowiadając nie predestynuje, chociaż musi się wypełnić. Tenże Judasz, ale i Piotr, byli kilkakrotnie inspirowani jednoznacznymi słowami Chrystusa, aby przemyśleć to, co mogło się później przy ich udziale wydarzyć, ale ich nie przyjmowali. Mogli więc postąpić inaczej. Siła proroctwa, wszakże, była taka, że nie mówiła, czy mogli postąpić inaczej, lecz jedynie o rezultacie ich wyboru. Nie odebrała im zatem prawa do postąpienia inaczej.
Wracając jednak do monografii dr. Jarosława Charkiewicza należy zauważyć, że stanowi ona syntetyczną prezentację starotestamento- wych proroków wraz z biblijno-teologicznym komentarzem do znaczenia i istoty ich profetycznego charyzmatu. Autor stara się, w sposób jasny i zrozumiały, opisać również treść głoszonych proroctw. Czytelnik ma także możliwość lepszego poznania życia poszczególnych proroków, uświadamiając sobie, że w każdym przypadku było ono usłane cierpieniem, bólem i osamotnieniem. Zwłaszcza to ostatnie stanowiło cechę charakterystyczną dla każdego proroka. Każdy z nich doświadczył bowiem głuchoty społecznej na sprawy najważniejsze, wykluczenia, a nawet ekskluzji. Prorok musiał liczyć tylko na Boga, bo w tym tkwiła jego siła i moc. W książce, ponadto, zostali opisani prorocy więksi (miara ta odnosi się nie do siły proroctwa, ale do rozmiaru pozostawionych przez nich ksiąg) i prorocy mniejsi. Wartością naukową i źródłową monografii jest obszerna bibliografia książkowa i wirtualna oraz dobrze sporządzony słownik terminologiczny, który sprzyja lepszemu rozumieniu wielu obecnie rzadko używanych pojęć.
Gratulując dr. Jarosławowi Charkiewiczowi kolejnej monografii - publikacji bardzo ważnej, aktualnej i potrzebnej dzisiaj, dziękuję mu za niestrudzoną pracę naukową, w pewnym sensie misyjną. Pisząc o świętych, stajemy się bowiem bardziej wrażliwi na nieprzemijalne wartości. Jestem przekonany, że po lekturze i tej książki Autora wielu ludzi uświadomi sobie, że prawdziwe życie w tym świecie zawsze będzie pełne cierpień, które jednak w perspektywie wieczności mają swój kluczowy sens, dlatego należy je postrzegać zawsze przez pryzmat eschatologiczny i soteriologiczny.
Trudno zatem nie powtórzyć za Autorem słów finalizujących książkę, które również wyrażają piszącego tę przedmowę: „Niech żyjący w tak odległych czasach prorocy natchną nas, żyjących obecnie, swoją gorliwością o sprawy Boże, niech ich przykład rozbudza w nas i pomnaża miłość do Boga i Cerkwi. Doceniajmy ich niezwykłą rolę w ekonomii zbawienia, zwracajmy się do nich z naszymi modlitwami, a Bóg w Trójcy Jedyny niech pomaga wierzącym w Niego, dzięki modlitwom świętych, przybliżać się krok po kroku do upragnionego zbawienia i życia wiecznego".
+ Arcybiskup Jerzy
Arcybiskup Wrocławski i Szczeciński
Prawosławny Ordynariusz Wojskowy
Rektor Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie
Wrocław, dn. 31 sierpnia 2024 roku
