WSTĘP

Ten poradnik pozwoli czytelnikowi na gruntowne zapoznanie się z regułami używania języka podlaskiego w mowie i na piśmie. Nie jest to podręcznik w ścisłym znaczeniu tego słowa, ponieważ nie zawiera ćwiczeń, pytań sprawdzających czy dodatku z audionagraniami. Ale są w tej publikacji pożyteczne informacje o pisowni, fonetyce i fonologii, morfologii i składni języka podlaskiego podane w sposób przyjazny dla czytelnika. W zamierzeniu autora wydanie ma pomóc w usystematyzowaniu wiedzy tym, którzy wynieśli język podlaski w postaci gwarowej z domu, oraz skutecznie wesprzeć uczących się go od podstaw.

Poradnik nie wymaga czytania od deski do deski dla zrozumienia omawianych w nim zagadnień. Lekturę można rozpocząć w dowolnym miejscu, poszukując informacji potrzebnej w danym momencie. Odsyłacze przy poszczególnych partiach tekstu w razie potrzeby skierują do innych rozdziałów i podrozdziałów, które uzupełnią i poszerzą materiał przyswojony wcześniej. Dla łatwiejszego zrozumienia omawianych prawideł ortograficzno-gramatycznych autor podaje liczne przykłady ich zastosowania zaczerpnięte z piśmiennictwa podlaskiego.

Postrzeganie języka podlaskiego zmieniło się istotnie w ostatnim dziesięcioleciu, między innymi dzięki działalności strony internetowej Svoja.org, której celem jest rozwój i promocja odrębnego mikrojęzyka na bazie żywych gwar wschodniosłowiańskich między Narwią i Bugiem (powiaty Bielsk Podlaski, Hajnówka, Siemiatycze). Nie dalej niż sto lat temu gwary wschodniosłowiańskie były żywe także na dużym obszarze dzisiejszych województw mazowieckiego i lubelskiego graniczących z województwem podlaskim na Bugu (powiaty Łosice, Biała Podlaska, Parczew, Włodawa). Niestety, obecnie gwary wschodniosłowiańskie na południe od Bugu (potocznie zwane „ruskimi” bądź „cha- chłackimi”) zniknęły całkowicie lub pozostają tylko w stanie śladowym. Strona Svoja.org oraz wysiłki różnych autorów i wydawców obudziły szersze zainteresowanie wschodniosłowiańską spuścizną językową Podlasia i rozwinęły sam język podlaski na tyle, by stało się możliwe wykorzystanie go w publikatorach mniejszości etnicznych w regionie, białoruskiej i ukraińskiej. Autor ma nadzieję, że niniejszy poradnik daje wystarczająco dużo argumentów za tym, by taka możliwość stała się rzeczywistością.

Jan Maksymiuk Velke Pnlepy, maj 2024 

SPIS TREŚCI

Wstęp 11

Podziękowania 12

I. PISOWNIA

1.1. Alfabet podlaski 14

1.1.1. Jak czytamy litery podlaskie 14

1.1.2. Transkrypcja fonetyczna alfabetu podlaskiego 14

1.1.3. Litery ą, w, x 15

1.1.4. Dlaczego takie litery, a nie inne 16

1.1.5. Co odzwierciedlają grafemy alfabetu podlaskiego 17

1.2. Pisownia niektórych fonemów 18

1.2.1. Pisownia j 18

1.2.2. Pisownia l 18

1.2.3. Pisownia g 18

1.2.4. Pisownia u nieakcentowanego (alternatywnego v)

na początku wyrazu 19

1.2.5. Pisownia u nieakcentowanego w środku wyrazu 20

1.2.6. Pisownia dyftongu ó 21

1.2.7. Pisownia dyftongów e i ze 21

1.2.8. Zmiękczenie spółgłosek twardych 21

1.3. Pisownia morfemów słowotwórczych 22

1.3.1. Przedrostki rodzime 22

1.3.2. Przedrostki obce 25

1.3.3. Przyrostki rzeczownikowe 25

1.3.4. Przyrostki czasownikowe 26

1.3.5. Przyrostki przymiotnikowe 27

1.3.6. Przyrostki przysłówkowe 27

1.3.7. Przyrostki -sie (-ś) i -ś 28

1.3.8. Międzyrostki 28

1.3.9. Formant zerowy 28

1.3.10. Zmiany fonetyczne (oboczności) w podstawach

słowotwórczych 29

1.4. Pisownia łączna, rozdzielna, przez łącznik i apostrof 29

1.4.1. Złożenia wyrazowe     30

1.4.2. Zestawienia wyrazowe 31

1.4.3. Pisanie przez łącznik 32 

1.4.4. Użycie apostrofu 33

1.5. Pisownia wielkiej i małej litery 33

1.5.1. Wielka litera 33

1.5.2. Mała litera 34

1.6. Pisownia skrótów i skrótowców 34

1.7. Przenoszenie wyrazów 35

1.8. Interpunkcja 36

1.8.1. Kropka 36

1.8.2. Średnik 37

1.8.3. Przecinek 38

1.8.4. Wielokropek 41

1.8.5. Myślnik 41

1.8.6. Pytajnik 42

1.8.7. Wykrzyknik 43

1.8.8. Dwukropek 43

1.8.9. Nawias 43

1.8.10. Cudzysłów 44

II. FONETYKA Z ELEMENTAMI FONOLOGII

11.1. Narządy mowy 46

11.2. Samogłoski 46

11.3. Spółgłoski 47

11.3.1. Sposoby opisu spółgłosek 47

11.3.2. Spółgłoski szmerowe i półotwarte 47

11.3.3. Spółgłoski wargowe i językowe 48

11.3.4. Spółgłoski zwarte, szczelinowe i półotwarte 48

11.3.5. Spółgłoski twarde i miękkie 49

11.3.6. Tabela spółgłosek podlaskich 49

11.4. Upodobnienia fonetyczne 51

ІЇ.4.1. Mocna i słaba pozycja głoski 51

II.4.2. Rodzaje upodobnień fonetycznych 52

11.5. Akcent 53

11.6. Elementy fonologii 54

11.6.1. Dźwięki mowy i dźwięki języka 54

11.6.2. Pojęcie fonemu 55

11.6.3. Podstawowa funkcja fonemu 56

11.6.4. Mocna i słaba pozycja fonemów 57

11.6.5. Historyczna wymiana fonemów 58

11.6.6. Cechy fonemów 59 

11.6.7. Opozycje fonologiczne 60

11.6.8. Korelacje fonologiczne 61

11.6.9. Inwentarz fonemów podlaskich 62

III. MORFOLOGIA

111.1. Przedmiot i podstawowe pojęcia morfologii 67

111.2. Części mowy i ich klasyfikacja 68

111.3. Rzeczownik 69

111.3.1. Klasy rzeczowników 69

111.3.2. Kategoria rodzaju 70

111.3.3. Kategoria liczby 72

111.3.4. Kategoria przypadka   77

111.3.5. Odmiana rzeczowników 79

111.3.5.1.1 typ odmiany 79

111.3.5.2. II typ odmiany 81

111.3.5.3. III typ odmiany 84

111.3.5.4. IV typ odmiany 85

111.4. Przymiotnik 86

111.4.1. Klasy przymiotników 86

111.4.2. Stopniowanie przymiotników 88

111.4.3. Odmiana przymiotników 89

111.5. Liczebnik   91

111.5.1. Klasyfikacja liczebników 91

111.5.2. Związek liczebników z rzeczownikami 93

111.5.3. Odmiana liczebników 94

111.5.3.1.1 typ odmiany 95

111.5.3.2. II typ odmiany 95

111.5.3.3. III typ odmiany 95

111.5.3.4. IV typ odmiany 96

111.5.3.5. V typ odmiany 96

111.5.3.6. VI typ odmiany 97

111.5.3.7. VII typ odmiany 97

111.5.3.8. VIII typ odmiany 98

111.5.3.9. IX typ odmiany 98

III.6. Zaimki 99

111.6.1. Klasy zaimków 99

111.6.2. Odmiana zaimków 100

111.6.2.1. Odmiana zaimków rzeczownych 100

111.6.2.2. Odmiana zaimków przymiotnych 101 

ІП.6.2.3. Odmiana zaimków kolko, tdlko 102

111.7. Czasownik 102

111.7.1. Podział czasowników 102

III. 7.1.1. Czasowniki pełnoznaczne i posiłkowe 102

ІП.7.1.2. Różnicowanie czynności przez czasowniki 103

III.7.1.3. Czasowniki przechodnie i nieprzechodnie 103

III. 7.1.4. Czasowniki zwrotne 104

111.7.2. Formy i podstawy czasownikowe 104

111.7.3. Aspekt czasownika 106

111.7.4. Osoba i liczba czasownika 107

111.7.5. Czas czasownika 109

111.7.5.1. Czas teraźniejszy 109

111.7.5.2. Czas przyszły 110

111.7.5.3. Czas przeszły 111

III. 7.6. Strona czasownika 113

111.7.7. Tryb czasownika 113

111.7.8. Rodzaj czasownika 114

111.7.9. Imiesłów przymiotnikowy 115

111.7.10. Imiesłów przysłówkowy 116

111.8. Przysłówek 117

111.8.1. Podział przysłówków 117

111.8.2. Stopniowanie przysłówków 119

111.8.3. Użycie przysłówków w znaczeniu innych części mowy 119

111.9. Wyrazy modalne 120

III. 10. Przyimek 121

III.10.1. Pochodzenie przyimków 121

III. 10.2. Użycie przyimków 121

III.11. Spójnik 122

III. 12. Partykuły 124

III. 13. Wykrzykniki 125

IV. SKŁADNIA

IV. 1. Przedmiot składni 128

IV. 2. Związek wyrazowy 128

IV. 2.1. Pojęcie związku wyrazowego 128

IV. 2.2. Typy związków wyrazowych 130

IV. 2.3. Rodzaje połączeń wyrazów w związkach wyrazowych 131

IV. 2.4. Związki frazeologiczne 132

IV. 3. Zdanie 133

ІУ.3.1. Zdanie pojedyncze 133

ГУ.3.1.1. Rodzaje podmiotów 134

IV. 3.1.2. Rodzaje orzeczeń 136

ІУ3.1.2.1. Łącznik i orzecznik orzeczenia złożonego 136

IV. 3.1.3. Związek podmiotu z orzeczeniem 137

ІУ3.1.4. Dopełnienie 138

IV. 3.1.5. Okolicznik 140

IV. 3.1.6. Przydawka 146

ІУ3.1.7. Szyk wyrazów w zdaniu 149

ІУ3.1.8. Niezależne części zdania 153

ІУ3.1.9. Przeczenie w zdaniu 155

IV. 3.2. Zdanie złożone 155

ІУ3.2.1. Zdanie współrzędnie złożone 156

ІУ3.2.2. Zdanie podrzędnie złożone 158

ІУ3.2.2.1. Zdanie podrzędne podmiotowe 159

ІУ3.2.2.2. Zdanie podrzędne orzecznikowe 160

ІУ3.2.2.3. Zdanie podrzędne dopełnieniowe 160

IV. 3.2.2.4. Zdanie podrzędne przydawkowe 161

ІУ3.2.2.5. Zdanie podrzędne okolicznikowe 161

BIBLIOGRAFIA

Literatura specjalistyczna pomocna w napisaniu poradnika 166

Źródła cytatów podlaskojęzycznych 166

DODATKI

Przykłady zapisu tekstów podlaskich 168

Niektóre podlaskie terminy gramatyczne 175 

 

 

Jan Maksymiuk, dziennikarz z zawodu oraz poliglota i tłumacz z zamiłowania, od dwudziestu lat zajmuje się popularyzacją ujednoliconej ortograficznie i gramatycznie wersji gwar wschodniosłowiańskich między Narwią i Bugiem na Podlasiu pod nazwą języka podlaskiego.

Oprócz niniejszej pracy poświęconej normatywnej pisowni i gramatyce podlaskiej opublikował trzy inne książki promujące język podlaski: Сот ne po-svojomu? Elementarz podlaski z objaśnieniami (2014); Pudlaśkie slovo na kazny deń (2021); Mój bój albo Jak przeżyłem walkę o język podlaski (2022).