Tytuł: Wielkie powroty. Tom rozpraw międzynarodowej konferencji naukowej.
O dziełach sztuki, zbiorach bibliotecznych, archiwalnych i świętościach polskiego prawosławia utraconych i wywiezionych w czasie I i II Wojen Światowych. 15-17 października 2021 roku
Wydawca: Towarzystwo Nauki i Kultury "Libra" Jabłeczna 2021
Wymiary: 16,5 x 23,5 cm
Oprawa miękka
Ilość stron 846
ISBN 978-83-64857-24-9
Tom rozpraw międzynarodowej konferencji naukowej „Wielkie Powroty", zorganizowanej przez prawosławny klasztor św. Onufrego w Jabłecznej, zawiera zbiór artykułów poświęconych problematyce prawosławnego dziedzictwa dawnej Rzeczypospolitej, które zostało utracone bądź wywiezione poza granice obecnej Polski w okresie І і II Wojen Światowych. Międzynarodowa konferencja i tom rozpraw, zrealizowane w ramach grantu Ministerstwa Spraw Zagranicznych, po raz pierwszy w nauce polskiej przedstawiają daną problematykę w tak rozległym i systematycznym ujęciu. Międzynarodowe grono badaczy z Polski, Białorusi, Rosji, Ukrainy, Litwy i Czech, składające się z przedstawicieli czołowych instytucji naukowych i muzealnych, zaprezentowało swoje badania z zakresu historii sztuki, slawistyki, archiwistyki, historii, archeologii, muzykologii i kampanologii, tworząc rozległą perspektywę prawosławnego dziedzictwa, bez którego trudno wyobrazić sobie niepowtarzalność kulturowego fenomenu dawnej Rzeczypospolitej. Za sprawą niniejszego tomu do obiegu naukowego po raz pierwszy trafia wiele zabytków, archiwaliów, unikatowych zdjęć i rękopisów, dzieł sztuki i nowych atrybucji uświadamiających stopień strat Polski w zakresie jej prawosławnego dziedzictwa i otwierających drogę do ich poszukiwań i powrotów. Niniejszy tom wraz z konferencją inicjują szeroki program naukowo-badawczy, którego podejmuje się klasztor św. Onufrego w Jabłecznej celem szerzenia wiedzy i prowadzenia badań nad prawosławną liturgią i sztuką dawnej Rzeczypospolitej.
This volume of the international scientific conference "Great Returns", organised by the Orthodox Monastery of St. Onuphrius Monastery in Jableczna, contains a collection of articles devoted to the Orthodox heritage of the former Polish-Lithuanian Commonwealth which was lost or transported outside the borders of the present-day Poland during the First and Second World Wars. The international conference and the volume of dissertations, realised within the frameworkof a subsidy of the Ministry of Foreign Affairs, for the firsttime present the given issue in such an extensive and systematic manner. An international group of researchers from Poland, Belarus, Russia, Ukrainę, Lithuania and the Czech Republic, including representatives of leading scientific institutions and museums, presented their research in the fields of art history, Slavic studies, archival studies, history, archaeology, musicology and campanology, creating an extensive perspective on the Orthodox heritage, without which it is difficult to imaginethe uniqueness of the cultural phenomenon the former Polish-Lithuanian Commonwealth. Through this volume many relics, archival items, unique photographs, manuscripts, works of art and new attributions соте into scholarly circulation for the first time, raising awareness of the extent of Poland's losses in its Orthodox heritage and opening the way for their search and return. This volume and the conference initiate a broad scientific research programme undertaken by St. Onuphrius Monastery in Jabłeczna with the aim of spreading knowledge and conducting research into the Orthodox liturgy and art of the former Polish-Lithuanian Commonwealth.
Spis treści
Wstęp
I. Ikony
Наталья Комашко
Об истории и иконографии Иконы Богоматери Одигитрии Виленской
Joanna Tomalska-Więcek
Zaginione dziedzictwo. Słynące cudami ikony maryjne na Podlasiu
Antoni Mironowicz
Utracone ikony ale zachowane dziedzictwo. O cudownej ikonie Matki Bożej w Starym Kominie i cudownej ikonie Matki Bożej Waśkowskiej
Volha Barysenka
Losy cudotwórczych ikon Bogurodzicy wywiezionych z terenów Białorusi w 1915 r.: powrót i utrata
прот. Олександр Федчук
Турковицька ікона Божої Матері. Український слід великої с вятині Холміцини
Urszula Anna Pawluczuk
Chełmska ikona Matki Bożej: najcenniejsza prawosławna ikona eparchii lubelsko-chełmskiej
Mirosław Piotr Kruk
Ikona Matki Boskiej Chełmskiej: jedno dzieło - wiele narracji
Paweł Sygowski
Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z kościoła Najświętszego Imienia Panny Marii przy Forum Trajana w Rzymie i jego kopia w kościele na Kahlenbergu - przyczynek do ikonografii ikony Matki Boskiej Chełmskiej
Witali Michalczuk
Atrybucja XVl-wiecznych ikon wywiezionych z Chełma do Muzeum Ławry Kijowsko-Peczerskiej w okresie II Wojny Światowej - scalenie i rekonstrukcja zespołu najstarszych ikon klasztoru św. Onufrego w Jabłecznej
Марія Цимбаліста
Образ Святої Параскеви в українській культурі на прикладі ікон XV-XVII століть зі збірки Національного музею у Львові імені Андрея Шептицького
II. Tradycja artystyczna
bp Andrzej Borkowski
Rekonstrukcja XVI-wiecznych fresków cerkwi Zwiastowania NMP w Ławrze Supraskiej
bp Michał Janocha
Ikonostasy na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego
Agnieszka Gronek
Działanie c. k. konserwatora Galicji Wschodniej Mieczysława Potockiego na rzecz restauracji cerkwi p.w. Pokrowy Matki Boskiej w Buczaczu
Andrzej Gil
Parafie unickiej diecezji przemyskiej w starostwie spiskim w opisie wizytacyjnym z 1740 r
Waldemar Deluga
Profesor Tadeusz Chrzanowski i jego zaangażowanie w ochronę zabytków cerkiewnych
Krystyna Mart
Narodziny muzealnej kolekcji sztuki sakralnej w Chełmie i jej rozproszenie. Losy ikon XVI-XVIII wieku ze zbiorów muzeum ziemi chełmskiej w latach 1919-1945
o. Piotr Dawidziuk
Zabytki klasztoru św. Onufrego w Jabłecznej wywiezione do Moskwy w okresie I Wojny Światowej
Aleksandra Sulikowska-Bełczowska
Bieżeńcy i utracone dziedzictwo dawnej Rzeczypospolitej
Andrzej Golimont
Losy cerkwi stolicy i ich wyposażenia w latach 1915-1930 (zagadnienia badawcze)
Дарафей Фіонік
Эвакуацыя царкоунай маемасці з бельскага павета у 1915 годзе і спробы яе вяртання пасля 1921 года
Justyna Sprutta
Ideologia niszcząca sacrum, czyli o sowieckiej grabieży i dewastacji ikon
III. Tradycja muzyczna
Юрій Ясіновський
Міграційні процеси і штучні переміщення українських і білоруських нотних ірмологіонів
Łukasz Hajduczenia
Utracone księgi muzyczne klasztoru św. Onufrego w Jabłecznej: określenie specyfiki, rekonstrukcja repertuaru i odnalezienie utraconych zabytków
Daniel Sawicki
Utracone bogactwo. W poszukiwaniu klucza do odczytania śpiewów zawartych w XVI-wiecznym Irmologionie neumatycznym z Ławrowa
Piotr Jamski
Perspektywy badań kampanologicznych w zakresie dzwonów Kościołów obrządku wschodniego na terenach Rzeczypospolitej
Богдан Кіндратюк
Джерела дзвонарства Перемисыцини
Елена Шатько
Эвакуация колокольного фонда Беларуси в годы Первой мировой войны
IV. Tradycja rękopiśmiennicza
Сергей Темчин
Списки послесловия монаха Исайи к Четьему апостолу 1183 г.: Виленско- Супрасльский библейский свод Матвея Десятого (1502-1507 гг.) и восточнославянский Толковый апостол 1470-х гг
Мария Корогодина
Обзор рукописного собрания Эмиля Калужняцкого в Библиотеке Российской академии наук
Jerzy Ostapczuk
Cyrylickie rękopisy Cerkiewno-Archeologicznego Muzeum Prawosławnego Bractwa Przenajświętszej Bogurodzicy w Chełmie. Rekonstrukcja zbiorów z pierwszego 10-lecia istnienia muzeum w oparciu o sprawozdania z działalności Bractwa
V. Archiwalia
Aleksandr Musin
Metamorfozy powrotów. „Wspólna przeszłość" dziedzictwa kulturowego Polski i dawnej Rzeczypospolitej w archiwach rosyjskich: przykład Cesarskiej Komisji Archeologicznej
Irena Ławrowska
Monaster Św. Symeona w Brześciu wg źródeł archiwum RGADA Moskwa; RGWIA Moskwa, RGIA Petersburg i NHAB Mińsk
Marcin Mironowicz
Źródła do dziejów bractw cerkiewnych w archiwach Rosji, Litwy, Białorusi i Ukrainy
ks. Denis Rusnak
Źródła do dziejów Cerkwi na Białostocczyźnie w archiwach i bibliotekach wileńskich
VI. Komunikaty i abstrakty
Dariusz Dąbrowski
Prawosławne muzea rosyjskie na ziemiach byłej Rzeczypospolitej (do końca I Wojny Światowej)
Andrzej Gil
Utracone dziedzictwo kulturowe diecezji chełmskiej obu tradycji wschodnich w XIX і XX wieku. Próba podsumowania
Paweł Sygowski
Straty w architekturze i wyposażeniu świątyń Kościoła wschodniego Rzeczypospolitej, ze szczególnym uwzględnieniem Lubelszczyzny - zarys problematyk
Grzegorz Kuprianowicz
Kościół prawosławny w diecezji chełmsko-podlaskiej pod koniec drugiej wojny światowej i w pierwszych latach powojennych
Witali Michalczuk
Nieznane zdjęcie oryginału ikony Chełmskiej Bogurodzicy
Инокиня Елена (Дмитрук)
«Сие Евангелие сооружено было тщанием отца Афанасия Филигювича». Об утерянном Евангелии фундации преподобномученика Афанасия и брестских мещан
Piotr Jamski, Rafał Nestorów
Ratownictwo Dzwonów 1915-1921. Inwentaryzacja dzwonów pochodzących z dawnych ziem Rzeczypospolitej ewakuowanych przez władze rosyjskie
Wspomnienia o Mikołaju Piotrowskim
Z archiwum metropolity Dionizego Waledyńskiego - zdjęcie z Brackiego Muzeum Cerkiewno-Archeologicznego w Chełmie
Wstęp
Konferencja „Wielkie powroty" i niniejszy tom rozpraw pokonferencyjnych są poświęcone dziedzictwu polskiego prawosławia, które zostało utracone bądź wywiezione poza granice Polski w trakcie І і II Wojen Światowych. Zwrócenie się ku problematyce utraconego dziedzictwa Kościoła Wschodniego było projektem monasteru Św. Onufrego Wielkiego w Jabłecznej, który został wyróżniony grantem Ministerstwa Spraw Zagranicznych w ramach programu Dyplomacji Publicznej. Celem konferencji, owoc której zawiera się w niniejszym tomie, było pokazanie prawosławnej spuścizny jako nieodłącznego elementu polskiej kultury, który na przestrzeni stuleci tworzył niepowtarzalną specyfikę kulturową dawnej Rzeczypospolitej. Nasz projekt został zrealizowany w setną rocznicę podpisania Traktatu Ryskiego, na mocy którego sowiecka Rosja miała zwrócić zrabowane obiekty dziedzictwa kulturowego, bibliotecznego oraz archiwalne zbiory. Niestety, traktat nie obejmował bezcennych zabytków polskiego prawosławia, które zostały wywiezione w 1915 roku w głąb Imperium Rosyjskiego w ramach tak zwanego bieżeństwa - przymusowej i niepotrzebnej akcji ewakuacyjnej. Bezcenne zabytki, czczone ikony, dzieła sztuki, zbiory bibliotek klasztornych i archiwa cerkiewne w większości przepadły, stając się po rewolucji ofiarą bolszewickiego wandalizmu. Bez tych utraconych zabytków trudno sobie uświadomić prawdziwy obraz prawosławnego dziedzictwa naszej Ojczyzny. Jednakże wiele z zabytków przetrwało, znajdując się w muzeach, bibliotekach i archiwach poza dzisiejszymi granicami Polski - w Rosji, Białorusi, Ukrainie, Litwie, bądź daleko za oceanem w Ameryce i Kanadzie.
Aby przywrócić utracone i zebrać rozproszone klasztor jabłeczyński zgromadził międzynarodowe grono wybitnych badaczy z Wilna, Moskwy, Petersburga, Mińska, Brześcia, Lwowa, Lucka, Ostrawy, a także plejadę wybitnych przedstawicieli polskiej nauki z najważniejszych ośrodków badawczych i muzealnych, zajmujących się spuścizną Kościoła Wschodniego w dawnej Rzeczypospolitej. Przez trzy dni historycy sztuki, slawiści, teologowie, historycy, krajoznawcy, muzealnicy, muzykolodzy i kampanolodzy przedstawiali i kreślili losy prawosławnego dziedzictwa, odnosząc się do utraconych i wywiezionych zabytków w ramach sesji poświęconych cudownym i czczonym ikonom, spuściźnie artystycznej, tradycji rękopiśmienniczej, muzealnictwu i ochronie zabytków, archiwalnym materiałom i zbiorom bibliotecznym. Szczególne miejsce w konferencji i tomie prokon- ferencyjnym zajmuje kwestia prawosławnego dziedzictwa lubelskiego regionu i ziemi chełmskiej, które doznało największych strat w wyniku dwóch wojen światowych i serii akcji przesiedleńczych prawosławnej ludności.
Za sprawą niniejszego tomu do obiegu naukowego po raz pierwszy trafia wiele zabytków, archiwaliów, unikatowych zdjęć i rękopisów, dzieł sztuki i nowych atrybucji uświadamiających stopień strat Polski w zakresie jej prawosławnego dziedzictwa oraz otwierających drogę do ich poszukiwań i powrotów. Dziękujemy uczestnikom konferencji za przygotowane rozprawy, które stają się wspólnym poszukiwaniem i przywracaniem utraconego dziedzictwa Rzeczypospolitej. Niezmiernie cieszymy się i jesteśmy wdzięczni, że zorganizowana konferencja „Wielkie powroty" stała się bardzo ważnym forum naukowym, przestrzenią wymiany myśli, dialogu i twórczego namysłu nad wschodniochrze- ścijańskim dziedzictwem naszej Ojczyzny. Każdy, kto chciałby zapoznać się z obradami konferencji, może uczynić to poprzez dostępne nagrania wszystkich wystąpień i dyskusji, umieszczone na oficjalnej stronie konferencji www.wielkiepowroty2021.pl.
Składamy serdeczne podziękowania wydawnictwu naukowemu Libra za wydanie niniejszego tomu. Dziękujemy za cenne uwagi recenzentom tomu prof. Aleksandrowi Naumowowi, prof. Krzysztofowi Latawcowi i ks. bp. dr. hab. Warsonofiuszowi (Doroszkiewiczowi).
Niniejszy tom wraz z konferencją zainicjowały szeroki program naukowo-badawczy, którego podejmuje się klasztor św. Onufrego w Jabłecznej celem szerzenia wiedzy i prowadzenia badań nad prawosławną liturgią i sztuką dawnej Rzeczypospolitej. Pragniemy, aby klasztor św. Onufrego w Jabłecznej stał się miejscem twórczego namysłu i badań nad prawosławną tradycją naszej Ojczyzny, zrzeszał międzynarodowe grono badaczy i stawał się przestrzenią naukowego dialogu. W związku z tym naszym zamiarem jest organizowanie cyklicznych międzynarodowych konferencji naukowych, których owocem pracy będą tematyczne tomy rozpraw, pierwszy z których oddajemy do rąk czytelników. Klasztor jabłeczyński widzi w tym jedno ze swoich powołali, gdyż jest on obecnie jedynym w Polsce prawosławnym klasztorem nieprzerwanie istniejącym od końca XV wieku, który nigdy w historii nie zmieniał swojej przynależności wyznaniowej, niezmiennie trwając przy prawosławiu. Klasztor jabłeczyński jest obrazem rodzimego prawosławia Rzeczypospolitej, które na przestrzeni tysiąclecia wyznaczało niepowtarzalną kulturową specyfikę państwa obojga narodów. Bez prawosławnego dziedzictwa, wielkiej sztuki plastycznej, muzycznej, spuścizny literackiej i duchowości nie można sobie wyobrazić Rzeczypospolitej, a każda próba jej pominięcia staje się zubożeniem i wykrzywieniem sensu tego niezwykłego fenomenu kulturowego, którym była przedrozbiorowa Polska.
Klasztor jabłeczyński jest ośrodkiem monastycznym, w którym nieprzerwanie, ponad 500 lat, jest sprawowana liturgia prawosławna, będąca nie tylko syntezą wszelkich sztuk, ale i sercem prawosławia, kwintesencją teologii i doświadczenia duchowego. Z tego względu, zamiar zwrócenia się ku liturgicznemu i artystycznemu dziedzictwu polskiego prawosławia jest próbą dotknięcia istoty tej wielkiej tradycji Kościoła Wschodniego, zrozumienia jego historii, specyfiki i niepowtarzalnych syntez, które się dokonały w kulturze prawosławnej na obszarze naszej Ojczyzny. Odczytanie tradycji jest gwarantem twórczości i powstania zupełnie nowej jakości, nasze ukierunkowanie na poznanie dawnej tradycji ma perspektywę twórczej przemiany teraźniejszości, jest potrzebnym krokiem dla rozwoju naszej kultury w dniu dzisiejszym. Sięganie do wielkiego dziedzictwa Kościoła prawosławnego ma się stać inspiracją dla szukania porozumienia, wzajemnego wzbogacania się, przekraczania barier i burzenia szablonów, budowania nowych wymiarów międzywyznaniowego dialogu i tworzenia nowej kultury naszej Ojczyzny.
archimandryta Piotr Dawidziuk
przeor klasztoru św. Onufrego w Jabłecznej
