Autor: Antoni Mironowicz
Tytuł: Zygmunt August a Cerkiew Prawosławna
Wydanie: Białystok 2021
Wydawca: Pracownia Historii Europy Środkowo-Wschodniej Uniwersytetu w Białymstoku
ISBN: 978-83-952542-8-4
Liczba stron: 116
Wymiary: 16,5 x 23,5 cm
Okładka: miękka

Wstęp
     Inspiracją do podjęcia analizy polityki Zygmunta Augusta wobec Cerkwi prawosławnej w Rzeczypospolitej stała się praca Aleksandra Łapińskiego Zygmunt Stary a Kościół prawosławny, opublikowana w Warszawie w 1937 roku. Opracowanie to, pomimo że ukazało się kilka lat później po edycji rozprawy Kazimierza Chodynickiego, znacznie wzbogaciło wiedzę na temat stosunku Zygmunta Starego względem prawosławia. Aleksandrowi Łapińskiemu udało się znakomicie ukazać postawę panującego i jego poglądy wynikające z racji stanu państwa i przekonań osobistych. Słuszność tez zawartych w opracowaniu badacza mogłem zweryfikować przygotowując do druku dokumenty odnośnie polityki monarchy wobec Cerkwi prawosławnej w latach 1506-1548.
     Drugim powodem niniejszej publikacji była chęć uzupełnienia dwóch wcześniejszych edycji książkowych: Przywileje i nadania Cerkwi i możnym niskim w Wielkim Księstwie Litewskim, część III. Lata panowania Zygmunta Augusta, wydanej w Białystoku w 2020 roku oraz Przywileje Zygmunta Augusta dla Cerkwi prawosławnej, opublikowanej w 2021 roku. Pierwsza publikacja stanowi edycję nieznanych wypisów z Metryki Litewskiej zatytułowanych Przywileje i nadania Cerkwi i możnym ruskim w Wielkim Księstwie Litewskim, które są przechowywane w Archiwum Petersburskiego Oddziału Instytutu Historii Akademii Nauk Rosji w Petersburgu (Архив Санкт-Петербургского института истории Российской Академии Наук в Санкт-Петербурге), w kolekcji Pawła Dobrochotowa (кол. 52, on. 1, нр. 359, к. 1-52).
     Druga pozycja książkowa zawiera edycję dokumentów z lat panowania ostatniego z Jagiellonów, z zachowaniem podziału na kategorie przywilejów nadanych Cerkwi prawosławnej. Przywileje i nadania zostały podzielone na poszczególne kategorie: przywileje generalne, jurysdykcyjne, personalne, majątkowe i „otkazy”. Głównym kryterium przy wyborze przywilejów do publikacji było odnalezienie ich wersji oryginalnej lub kopii (niepublikowanej) oraz ich unikatowe, trudnodostępne wydania, bez krytycznej edycji źródła. Zaproponowane do publikacji dokumenty zawierały również kilka przywilejów opublikowanych w ramach serii wydań Metryki Litewskiej dokonanych przez uczonych litewskich i białoruskich. W tym wypadku nie opublikowano całości dokumentów a jedynie ich metryczki i autorskie regesty. Najistotniejsze miejsce zajmują tam przywileje generalne, regulujące położenie ludności prawosławnej w państwie, z lat 1547, 1551, 1563, 1568. Niektóre z nich zostały opublikowane w kilku wersjach językowych, z uwagi na występujące różnice w formie i zapisach tekstowych.
     Wydanie Przywileje Zygmunta Augusta dla Cerkwi prawosławnej, zostało sfinansowane ze środków projektu realizowanych w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2017-2021, nr projektu 31H 17 0470 84. Publikacja ta uwzględniała uwagi dwóch recenzentów: prof. dr. hab. Tomasza Kempy i prof. dr. hab. Krzysztofa Pietkiewicza.
     Podstawowe przywileje Zygmunta Augusta, wnoszące istotne zmiany w relacjach prawno-państwowych i wyznaniowych na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego i Korony, to przywileje generalne nadane ludności prawosławnej. Przywileje generalnie były to akty wydane ludności prawosławnej przez panującego na terenie całego kraju. Przywileje generalne regulowały prawa społeczności prawosławnej, doprowadziły do wprowadzenia lub utrzymania wobec niej ograniczeń (1547, 1551), a następnie ich skasowania (1563, 1568). Na podstawie tych aktów można wskazać motywy, jakimi kierował się Zygmunt August przy wydawaniu istotnych dla Kościoła prawosławnego przywilejów generalnych, które ostatecznie doprowadziły do równouprawnienia ludności „wiary greckiej” z katolicką.
     Doceniając znaczenie przywilejów generalnych w kreowaniu polityki panującego względem Cerkwi prawosławnej zdecydowałem się na ich ponowną publikację w różnych wersjach językowych, które nie wszystkie weszły do poprzedniej edycji książkowej. Przywileje generalne miały bowiem podstawowe znaczenie w polityce państwa w stosunku do wyznawców „wiary greckiej”. Z tego powodu należało je opublikować w najbardziej pełnych wariantach. Autor wyraża przekonanie, że publikacja przywilejów generalnych nadanych Cerkwi prawosławnej w Rzeczypospolitej, poprzedzona opracowaniem Zygmunt August wobec Cerkwi prawosławnej w świetle aktów prawnych pozwoli lepiej zrozumieć politykę wyznaniową ostatniego monarchy z dynastii jagiellońskiej.