Ikonka papierowa
wys. 7,7 cm

JAN TEOLOG, apostoł i ewangelista (Apostoł i jewangielist Ioann Bogosłow), 8/21 maja, 26 września/9 października (rocznica śmierci) i 30 czerwca/13 lipca (Sobór dwunastu apostołów).

Był najmłodszym z grona dwunastu apostołów, synem rybaka z Galilei - Zebedeusza i Salome. Nie znamy roku urodzenia apostoła. Przypuszczalnie było to w Betsaidzie. Św. Jan był najpierw uczniem św. Jana Chrzciciela, a później wraz z Chrystusem udał się znad Jordanu do Galilei.

Wybrany na apostoła towarzyszył Mu aż do Jego śmierci. Był świadkiem wszystkich ważnych wydarzeń w życiu Zbawiciela. Razem z bratem apostołem Jakubem, synem Zebedeusza i apostołem Piotrem był świadkiem Przemienienia Pańskiego i modlitwy Jezusa w Ogrodzie Oliwnym. Pan wyznaczył go oraz apostoła Piotra do przygotowania ostatniej Paschy. Po zmartwychwstaniu był pierwszym z mężczyzn, który znalazł się przy Jego grobie. Zwie się go "umiłowanym uczniem Chrystusa".

Spośród apostołów tylko św. Jan do końca pozostał wierny Chrystusowi. Dlatego w nagrodę otrzymał pod opiekę Matkę Bożą, z którą przebywał w Jerozolimie, aż do Jej zaśnięcia w 48 r. Razem z Piotrem żarliwie nauczał w tym mieście i jego okolicach. Po odejściu do wieczności Matki Bożej apostoł głosił w Azji Mniejszej, a na miejsce stałego zamieszkania wybrał Efez. W czasie prześladowań chrześcijan za rządów Domicjana wezwano go do Rzymu i próbowano otruć, ale trucizna nie podziałała. Wówczas wrzucono go do kotła z wrzącym olejem, z którego również wyszedł nietknięty. Zesłano więc na wyspę Patmos. Tam święty napisał "Apokalipsę", księgę, w której wyłożył przyszłe losy Cerkwi Chrystusowej i całego świata. Jest też autorem czwartej Ewangelii i trzech listów apostolskich. Pochodzące spod jego pióra księgi Nowego Testamentu uważa się za najpiękniejsze świadectwo jakie pozostawili apostołowie.

Po śmierci Domicjana Jan powrócił do Efezu, gdzie w głębokiej starości między 98-117 r. zakończył ziemskie życie. Tam też na zawsze spoczęło jego ciało. Za swą ewangeliczną naukę o Bogu Słowie zwie się go "Teologiem" (cs. "Bogosłowem").

Św. Jan Teolog jest orędownikiem uczących się pisania ikon, rybaków, proszących o pomyślne wiatry i łowy oraz wiernych modlących się o pomyślność i zgodę rodziny.

W ikonografii apostoł przedstawiany jest przeważnie jako sędziwy starzec z czołową łysiną i siwymi włosami oraz krótką, gęstą brodą. Podobnie jak inni odziany jest w tunikę i długi płaszcz. W rzędach apostołów jego atrybutem jest księga lub zwój pisma, lecz jako ewangeliście przypisano mu też symbol orła. Pierwotnie wskazywał on na wniebowstąpienie Chrystusa, następnie na wzniosły lot jego myśli i natchnienie. Na ikonach Jan zwykle trzyma zwój, lub częściej Ewangelię zamkniętą, bądź otwartą na słowach: "Na początku było Słowo". Na wizerunkach czterech ewangelistów, znajdujących się m.in. w każdej prawosławnej świątyni na Królewskich Wrotach, najczęściej ukazywany jest z orłem.

Podczas gdy w sztuce Zachodu spośród wszystkich apostołów wyróżniani są zazwyczaj Piotr i Paweł, tak w ikonografii prawosławnej dominujące miejsce zajmuje Jan. Spotykany jest w wielu cyklicznych przedstawieniach z życia Chrystusa, m.in. na ikonach Przemienienia Pańskiego (klęczy lub leży u stóp Chrystusa), Wjazdu do Jerozolimy, Ostatniej Wieczerzy (niekiedy spoczywa na piersi Chrystusa), Ukrzyżowania Chrystusa (gdzie często podtrzymuje mdlejącą Matkę Bożą, stojącą wraz z nim po tej samej stronie krzyża), Wniebowstąpienia Pańskiego, Zesłania Świętego Ducha na Apostołów. Był też pierwszym z apostołów obecnych przy Matce Bożej w chwili jej śmierci. Czasami na ikonie Zaśnięcia Bogarodzicy podaje Jej świecę lub udziela Eucharystii.

Od X w. ikonografia wschodnia umieszcza obok niego pisarza i diakona pierwszej gminy imieniem Prochor, któremu apostoł na wyspie Patmos dyktuje "Objawienie". Często na tym przedstawieniu występuje też anioł, przynoszący Janowi pokarm.

W sztuce zachodniej Jan Ewangelista ukazywany jest niekiedy jako rybak. Ma też kilka innych atrybutów: kielich z jadowitym wężem, smoka, naczynie lub kocioł z olejem, gołębicę, kielich z Hostią, siedem apokaliptycznych plag. Na Zachodzie uważany jest też za patrona Albanii, Azji Mniejszej, aptekarzy, bednarzy, dziewic, zawodów związanych z pisaniem i przepisywaniem, owczarzy, płatnerzy, ślusarzy, teologów, uprawiających winorośl, wdów.

Imię Jan pochodzi z języka hebrajskiego i oznacza "Bóg jest łaskawy".

opr. Jarosław Charkiewicz