Preobrażenije Hospodnie (6/19 sierpnia)
Rozmiar 80 x 110 mm

Przemienienie Pańskie jest nieruchomym świętem, z liczby dwunastu wielkich świąt, obchodzonym 6/19 sierpnia. Zostało ustanowione w IV w. we wschodniej części Cesarstwa Rzymskiego i należy do najważniejszych świąt poświęconych Chrystusowi. Jego najstarsze przedstawienia pochodzą z czasów cesarza Justyniana (VI w.) i mają głównie charakter symboliczny. W VIII w. sztuka zachodnia przejęła bizantyjski typ przedstawienia sceny, eksponując przy tym jego narracyjny charakter. W ikonografii prawosławnej dominujący pozostał symbolizm.
Przemienienie Pańskie jest jednym z najczęściej przedstawianych w ikonografii świąt. Obok przedstawień Chrztu Pańskiego i Pięćdziesiątnicy posiada ono trynitarny charakter (słyszymy na nich głos Ojca, widzimy światło Świętego Ducha oraz oślepiające oblicze Syna). W Przemienieniu Święta Trójca objawiła się przede wszystkim w chwale niestworzonego Boskiego Światła, które wszystko przenika i wypełnia, które wszystko tajemnie przemienia. Właśnie tym niesamowitym wylewem Boskiego Światła przepełniona jest ikona Przemienienia Pańskiego. Naukę pisania ikon nie tylko kolorami, co przede wszystkim światłem Taboru w dawnych czasach początkujący ikonopiscy rozpoczynali właśnie od ikony Przemienienia.
Podstawą ikonograficznych przedstawień święta jest Ewangelia. Okoliczności Przemienienia opisali wszyscy, poza Janem, ewangeliści (Mt 17, 1-13; Mr 2, 1-12; Łk 9, 28-36). Ikona Przemienienia przedstawia przy tym w jednej scenie dwa przeciwstawne światy - pozaziemski i ludzki. Z jednej strony, w górnej części ikony, widzimy Chrystusa unieruchomionego w emanującym z Niego transcendentnym Pokoju, który ogarnia pochylone postacie Mojżesza i Eliasza i tworzy krąg doskonały. Z drugiej, w jej dolnej części, jesteśmy świadkami pełnego dynamizmu ruchu apostołów.
Centralną postacią ikony jest Jezus Chrystus na szczycie Góry Tabor w Galilei w białych, jaśniejących szatach: „Twarz Jego zajaśniała jak słońce, odzienie zaś stało się białe jak światło” (Mt 17, 2). Przedstawiany jest On „w postaci Boga”, jako jedna z Hipostaz Świętej Trójcy. Prawą rękę ma uniesioną w błogosławieństwie, a w lewej trzyma zwinięty zwój (w sztuce zachodniej częściej ma modlitewnie rozpostarte w powietrzu ramiona), z tyłu zaś ocienia Go ogromna mandorla, diagram utworzony z okręgów współśrodkowych, ze wszystkich sfer stworzonego wszechświata. Odbija ona jakby bijące z Chrystusa złociste promienie. Często w okrąg mandorli, wpisywana jest sześcioramienna gwiazda, wyobrażająca „świetlisty obłok”, znak Świętego Ducha i transcendentne źródło Bożych energii. Emanujące ze Zbawiciela promienie, symbolizujące Boskie energie-moce, rozświetlają postacie i szaty stojących po obu stronach proroków Eliasza i Mojżesza, szaty powalonych na ziemię trzech apostołów (niekiedy w stronę każdego z nich skierowany jest oddzielny promień światła), a nawet schodkowe uskoki góry.
Tabor konturami zwęża się ku górze, na samym szczycie dzieląc się na trzy niewielkie występy. Na środkowym, ledwie dotykając stopami skał, a niekiedy bardziej unosząc się nad nią, stoi Chrystus, na sąsiednich jego rozmówcy - Eliasz i Mojżesz, wielcy wizjonerzy Starego Testamentu. Zbawiciel rozmawia z nimi o Swojej przyszłej męce. Już wcześnie obaj oni spotkali się z Chrystusem: pierwszy doznał obecności Boga na Górze Karmel, gdzie Bóg przemawiał do niego szeptem, drugi w gęstym obłoku na Górze Synaj. Wskazują oni na Prawo i Proroków - dwie główne części Starego Testamentu. Eliasz, z modlitewnie złożonymi dłońmi, znajduje się po prawicy Zbawiciela, stojący po Jego lewej stronie Mojżesz w rękach dzierży księgę lub tablice z Dziesięciorgiem Przykazań. Pierwszy, przedstawiany jako długowłosy i siwobrody starzec, jest orędownikiem żyjących, drugi, jako młody człowiek o ciemnych włosach - zmarłych.
Cud Przemienienia dokonał się nie przed całym ludem, lecz o obecności wybranych uczniów Chrystusa. Jego świadkami byli tylko najbliżsi z nich - apostołowie Piotr, syn Zebedeusza Jakub i jego brat Jan Teolog. Oni to byli zdolni wytrzymać wizję chwały nie do zniesienia dla człowieka i zostali dopuszczeni najbliżej poznania tajemnicy mesjańskiej. Aby jednak nie wodzić i tych wybranych apostołów na pokuszenie ciężkim doświadczeniem Krzyża, Chrystus ukazuje się im w blasku Swojej boskiej chwały.
Trzej apostołowie umieszczani są na ikonach u podnóża góry. Zwykle przedstawia się ich jak spadają ze stromego szczytu „na złamanie karku” (odwołanie do Ewangelii św. Mateusza i św. Marka: „upadli na twarz i bardzo się zlękli”) lub jak przerażeni oślepiającą wizją leżą przytuleni do ziemi i kryją swoje twarze w fałdach szat. Dużo rzadziej są nieruchomi i w różnych pozach leżą na ziemi (odwołanie do Ewangelii św. Łukasza: „snem byli zmorzeni”). W poszczególnych wersjach ikony rozmieszczani są różnie. Najczęściej Piotr (którego można rozpoznać po brodzie i kręconych włosach) ukazywany jest po prawej stronie w pozycji klęczącej w chwili, gdy unosi dłoń, by zasłonić się przed światłem. Odziany w czerwone szaty Jan, z wyglądu najmłodszy, zwykle jest po środku, pada na ziemię, odwracając się plecami do światła. Jakub przeważnie występuje z lewej strony, w pozie ucieczki lub jak odchylony do tyłu pada na wznak. Na wielu ikonach w kierunku każdego z apostołów od postaci Chrystusa kierowany jest jeden promień światła.
W sztuce zachodniej apostołowie często klęczą, a w ich pobliżu pojawiają się trzy namioty (których budowę zaproponował apostoł Piotr), które niekiedy ukazywane są jako małe kaplice. U stóp góry przedstawiany też bywa tłum uczniów, kobiet i mężczyzn oraz epileptyk, proszący Chrystusa o pomoc.
Przepełniona symbolami prawosławna ikonografia, głównie pochodząca z Bałkanów, zna szczególny warianty Przemienienia Pańskiego rozszerzony o elementy narracyjne. W XIV-XV w. na ikonach (m.in. Teofan Grek) zaczęto przedstawiać wspinających się i schodzących z góry Chrystusa z trzema apostołami, a w górnych narożnikach ikony umieszczano minaturowe półpostacie Eliasza i Mojżesza na obłokach z towarzyszącymi im aniołami. I tam jednak dominujące znaczenie ma światłość taborycka, „pierwowzór chwały i piękności Bożej”.
Sztuka zachodnia przedstawiająca scenę Przemienienia Pańskiego w przeważającej części pozbawiona jest niezwykłości i dramatyzmu charakterystycznych dla ikonografii prawosławnej. Dominuje w niej element narracyjny i czysto realistyczny. Często jest to scena rodzajowa rozgrywająca się nie na górze i umieszczona w zwykłym pejzażu.

oprac. Jarosław Charkiewicz

www.cerkiew.pl