ANDRZEJ, apostoł, pierwszy powołany (Apostoł Andrej Pierwozwannyj), 30 listopada/13 grudnia i 30 czerwca/13 lipca (Sobór dwunastu apostołów).
Pochodził z Betsaidy. Był Żydem, rybakiem, uczniem św. Jana Chrzciciela i bratem apostoła Piotra. Jako pierwszy został powołany przez Chrystusa do służby apostolskiej. Stąd też przydomek "pierwszy powołany" (Protokleros), często występujący wraz z jego imieniem.
Po śmierci Chrystusa na Krzyżu, Jego Zmartwychwstaniu i zesłaniu Świętego Ducha na apostołów, Andrzej jako pierwszy nauczał wiary Chrystusowej w Bizancjum (mówi się, że był pierwszym biskupem konstantynopolitańskim), a następnie w miastach Azji Mniejszej, Tracji (Bułgarii), Scytii (dolny bieg Dunaju), Grecji, Abchazji i na wybrzeżach Morza Czarnego. Jak głosi tradycja doszedł też do wzgórz kijowskich, wzniósł na nich krzyż i obwieścił, że łaska Boża zamieszka w tym miejscu. Przepowiedział również, że powstanie tam wielkie miasto, w którym wzniesionych będzie wiele domów Bożych. Zgodnie z inną wersją apostoł dotarł wówczas jeszcze dalej na północ, do Nowogrodu.
Za swe nauki apostoł Andrzej został wydany na męki. W miejscowości Patras rozpięto go na krzyżu mającym kształt litery "X". Jest to pierwsza litera imienia Chrystus w języku greckim. Krzyż został później nazwany "Krzyżem św. Andrzeja". Aby jego cierpienia trwały jak najdłużej nie przybito go, lecz przywiązano sznurami. Wisząc tak, nie zaprzestawał głosić Słowa Bożego i nie wyrzekł się chrześcijaństwa. Przez trzy dni w obecności tłumu wyznawał wiarę w Chrystusa, pouczał zebranych jak należy wierzyć i jak cierpieć za wiarę. Według hagiografii prawosławnej zmarł 30 listopada 62 r., zgodnie z innymi wersjami około 65 r. lub w 70 r.
W 356 r. relikwie apostoła przewieziono z Patras do Konstantynopola i umieszczono w świątyni Apostołów. W 1202 r., gdy krzyżowcy zajęli miasto, zabrali ze sobą ciało i umieścili w Amalfi, w pobliżu Neapolu. W połowie XV w. papież Pius II polecił głowę świętego przewieźć do Rzymu. W 1964 r. papież Paweł VI zwrócił ją do Konstantynopola. Prawa ręka apostoła znajduje się w moskiewskim soborze Bogojawleńskim.
W ikonografii apostoł Andrzej posiada od początku indywidualne cechy. Jest to starszy mężczyzna o gęstych, siwych włosach i krzaczastej, krótkiej brodzie. Jako apostoł nosi przeważnie długi płaszcz, jako rybak - krótką tunikę. Jego atrybutem jest krzyż w kształcie litery "X", będący znakiem śmierci za Chrystusa, ryba i sieć.
Na ikonach ruskich apostoł Andrzej, jako patron Rusi, często wyróżniany jest spośród innych apostołów strojem i gestem. Na Zachodzie jest też uznawany za patrona innych państw, m.in.: Austrii, Bułgarii, Hiszpanii, Holandii i Niemiec oraz niektórych miast Francji, Włoch i Niemiec. W Kościele rzymskokatolickim jest opiekunem rybaków, podróżujących i rycerzy, orędownikiem zakochanych, pomaga w problemach małżeńskich i przy braku potomstwa. Wierni Cerkwi prawosławnej modlą się do niego o dobrego męża lub żonę.
Apostoł występuje na ikonach "Soboru dwunastu apostołów", wśród innych jedenastu najbliższych uczniów Chrystusa w scenach z Jego życia (m.in. Wjazd Pański do Jerozolimy, Ostatnia Wieczerza, Zmartwychwstanie Pańskie, Wniebowstąpienie Pańskie) oraz na ikonach Zesłania Świętego Ducha na Apostołów i Zaśnięcia Matki Bożej.

Imię Andrzej pochodzi z greki od słowa andreios - "męski, mężny, dzielny, odważny".