Woskresienije Hospoda naszego Iisusa Christa
Rozmiar 210 x 260
Zmartwychwstanie Chrystusowe, zwane też Zmartwychwstaniem Pańskim lub Paschą Chrystusową jest największym świętem chrześcijańskim, „Świętem świąt i uroczystością nad uroczystościami” - jak mówi kanon Paschy. Zostało ustanowione już w czasach apostolskich, chociaż w pierwszych wiekach chrześcijaństwa świętowano je nie wszędzie jednocześnie.
Samo wielkie wydarzenie Zmartwychwstania Pańskiego oraz poprzedzające je mękę i śmierć odnotowali wszyscy czterej ewangeliści. Opisali oni niewiarę apostołów, gorącą miłość niewiast galilejskich i pierwsze objawienie Zmartwychwstałego. W przeciwieństwie do Ukrzyżowania, na temat którego dysponujemy wieloma szczegółami, ewangeliści nie mówią o dokładnym momencie Zmartwychwstania Chrystusa. Chociaż nie znamy dokładnej chwili Zmartwychwstania, mamy jednak świadectwo potwierdzające sam jego fakt, poczynając od relacji strażników.
Ikonografia Zmartwychwstania Pańskiego, jako święta będącego ukoronowaniem wszystkich innych świąt, ma charakter szczególny. Nie przedstawia ona jednak samego momentu wyjścia Chrystusa z grobu, które Prawosławie uważa za nieopisywalne i mogące zniekształcić świętość tego zdarzenia. Stąd istniejące kontrowersje jak w ikonografii przedstawiać Zmartwychwstania Pańskiego i które z ikon Zmartwychwstania w sposób najbardziej prawidłowy wyrażają sens tego świętego zdarzenia.
Niektórzy teologowie twierdzą, że ponieważ Zmartwychwstanie Pańskie jest tajemnicą całkowicie nieprzeniknioną dla ludzkiego rozumu to nie powinno być przedstawiane, bowiem w większym czy mniejszym stopniu zniekształciłoby tę wielką tajemnicę. Dopuszczają oni zatem wyobrażanie Zmartwychwstania jedynie poprzez przedstawianie niewiast przy pustym grobie Chrystusa. Jednak inni za lepiej przemawiające i bardziej symboliczne uważają przedstawianie na ikonach zstąpienia Chrystusa do otchłani. Między zstąpieniem do piekieł a ukazaniem się Chrystusa zmartwychwstałego pozostaje przestrzeń całkowicie niedostępna dla ludzkiego rozumu. Bezpośrednio potem następuje scena ukazująca niewiasty przy pustym grobie.
Tak więc prawosławna Tradycja zna dwa typy ikon paschalnych: powstałe nieco później, lecz obecnie dużo bardziej popularne „Zstąpienie do otchłani” oraz mające swoje korzenie w sztuce wczesnochrześcijańskiej i żydowskiej „Niewiasty przy pustym grobie”. Każda z tych ikon kładzie nacisk na inny aspekt zdarzenia, chociaż żadna nie odmalowuje samego momentu Zmartwychwstania.
Poza tym, w sztuce wczesnochrześcijańskiej Zmartwychwstanie Pańskie przedstawiano przy pomocy symbolu i alegorii. Jednym z tych symboli był przedstawienie proroka Jonasza, wyrzucanego na brzeg przez wieloryba. Symbol ten przeszedł przez epokę katakumb i utrzymał się później w sztuce bizantyjskiej i zachodnioeuropejskiej.
1. IKONA ZSTĄPIENIA CHRYSTUSA DO OTCHŁANI (ANASTASIS)
Ikonografia „Zstąpienia Chrystusa do otchłani” opiera się głównie na wielu wątków zawartych w apokryficznej „Ewangelii Nikodema”, której powstanie niektórzy badacze odnoszą do II w. Poza nią dodatkowymi źródłami wyobrażenia są: Pierwszy List apostoła Piotra (3, 18-19), List apostoła Pawła do Efezjan (4, 8-9), pisma proroków Izajasza (26, 19) i Ozeasza (13, 14), Psalmy 23 (7-9) i 106 (14-16) oraz pisma Ojców Cerkwi (szczególnie św. Efrema Syryjczyka). Ikona „Zstąpienia” przedstawia radosny epizod wyprowadzenia z otchłani dusz ludzi sprawiedliwych, którzy przyszli na świat przed nową erą i nie zostali ochrzczeni. Swą śmiercią na Krzyżu Chrystus odkupił ich pierworodny grzech...
Nie znamy dokładnego miejsca i czasu powstania pierwszych ikon „Zstąpienia”. Chociaż ich treść wiąże się z tradycją liturgiczną opracowaną już w II w., wyobrażenie wykształciło się najprawdopodobniej w VII-VIII w. (niektórzy badacze mówią nawet o V-VI w.) na terenie Syrii lub w Palestynie, stamtąd bowiem pochodzą najstarsze zachowane ikony tego tematu. Ostatecznie jego treść skrystalizowała się w XI-XII w. Od tego czasu ikony nie przedstawiają już Chrystusa zstępującego do otchłani do Adama, króla Dawida i Salomona, lecz ukazują Go jako opuszczającego piekło i wyprowadzającego z niego Adama.
Ikonografia „Zstąpienia” w ramach jednego obrazu przedstawia następujące po sobie wydarzenia: walkę Chrystusa z szatanem, zejście do otchłani i powitanie przez proroków oraz wyprowadzenie do nieba sprawiedliwych.
Chrystus, odziany w szaty zwykle o barwie nadprzyrodzonej bieli (rzadziej złotożołte lub purpurowe - podkreślające Jego królewskość), jest jakby promieniującym słońcem, zstępującym do podziemi. Cała Jego postać jest przepełniona dynamizmem. Świadczy o tym unoszony przez wiatr rozwiany skraj Jego szaty, podkreślający gwałtowność z jaką wstrząsane są niebiosa. Zbawiciel otoczony jest niebiańskimi kręgami (mandorlą) ze złotymi promieniami (symbolizującymi Boże energie), znamionującymi Jego boskość i chwałę. Zawsze jest przedstawiany w samym centrum wyobrażenia, w większej skali niż pozostałe osoby.
Pod stopami Chrystusa wyobrażany jest Hades i rozwarte wrota piekieł. Stopy Chrystusa depczą skruszone bramy piekieł, które zostały wyrwane z zawiasów i skrzyżowane (jako krzyż symbolizują zwycięstwo nad złem) nad otchłanią, do której zostały wrzucone piekło i śmierć. Skrzyżowane bramy piekieł pełnią też rolę pomostu podtrzymującego Zbawiciela. W otchłani, a czasami jakby przyciśnięty wyrwanymi bramami, spoczywa pokonany, skuty kajdanami przez aniołów szatan w postaci starego mężczyzny o ciemnej karnacji skóry. Wyjątkowo, na niektórych ikonach, wyobraża się chwilę gdy Chrystus, trzymający w ręku krzyż, dłuższym jego końcem, niczym włócznią, przebija szatana. Poza skruszonymi bramami w otchłani można też dostrzec sypiące się do czeluści pozostałości złej mocy szatana, przedstawiane symbolicznie w postaci zerwanych łańcuchów, zamków, kluczy, gwoździ, ryglów...
W lewej dłoni Zbawiciel trzyma krzyż symbolizujący oręż zwycięstwa nad mocami piekielnymi i śmiercią lub zwinięty zwój - symbol głoszenia zmartwychwstania (niekiedy, gdy wyjątkowo jest rozwinięty, widzimy na nim słowa „Dłużny zapis Adama zmazany, potęga ciemności zdruzgotana”). Prawą rękę wyciąga On do klęczącego na pierwszym planie Adama. Pochylając się do niego Zbawiciel ujmuje jego rękę i wyrywa z piekieł. W geście prawej ręki Adama, wyciągniętej modlitewnie do Zbawiciela, można dostrzec samodzielny jego zwrot ku Chrystusowi. Tymczasem lewa dłoń Adama spoczywa całkiem bezwładnie w dłoni Chrystusa. Adam przedstawiany jest jako siwy, długobrody starzec. Rysy jego twarzy świadczą o tym, iż walczy w nim śmiertelne wycieńczenie i radość z ponownego ujrzenia swego Stwórcy.
Adamowi towarzyszy klęcząca (niekiedy stojąca) w modlitewnym geście Ewa. Znajduje się ona tuż za praojcem, mimo tego, iż Nikodem w swej „Ewangelii” ani słowem o niej nie wspomina. Zawsze odziana w czerwone szaty Ewa wyciąga ku Chrystusowi swoje okryte, na znak pokory, rąbkiem odzienia dłonie. Pierwotnie na ikonach umieszczano ją po tej samej stronie co Adama i Zbawiciel nie ujmował dłoni pramatki. Dopiero w XIII w. pojawił się (szczególnie rozpowszechniony na Rusi w XIV i XV w.) wariant wyobrażenia, w którym Chrystus stojąc między Adamem i Ewą obojgu podaje ręce. Na tych przedstawieniach nie trzyma więc w dłoniach ani krzyża, ani zwoju.
Współczesne ikony „Zstąpienia” zazwyczaj przedstawiają Adama i Ewę po obu stronach Chrystusa, dużo rzadziej po jednej Jego stronie. Praojciec znajduje się po Jego prawej ręce, zaś Ewę po lewej. Poza nimi po prawicy Zbawiciela łatwo wyodrębnić (od innych odróżniają ich korony i królewskie szaty) dwóch królów - Dawida i Salomona, wyciągających w kierunku Chrystusa swe dłonie, oraz proroka i poprzednika Pańskiego Jana Chrzciciela, który w jednych wersjach znajduje się blisko Zbawiciela, a w innych stoi za królami. Św. Jan ma zawsze dłoń wyciągniętą w kierunku Chrystusa, co wskazuje na to, iż to właśnie on powitał Go słowami „Oto baranek Boży”.
Po lewej stronie znajduje się grupa praojców na czele z Mojżeszem, przeważnie trzymającym w dłoni tablice z Dziesięciorgiem Przykazań (niekiedy, wyjątkowo, przedstawiany jest z promieniami słońca wychodzącymi z głowy). Na niektórych ikonach po tej samej stronie można też rozpoznać ukazywanego jako starca Aarona oraz Abla (z pasterskim kijem) w wieku młodzieńczym. Poza nimi, zależnie od ilości prezentowanych postaci oraz wyrazistości ich wizerunków, w szeregu zbawionych, przedstawianych na ikonie postaci, można dostrzec: proroków Izajasza, Daniela, Zachariasza, Micheasza, Habakuka, starca Symeona, dobrego łotra nawróconego na krzyżu (niekiedy w dłoni trzymającego swój krzyż). Wszyscy gestem i postawą wyrażają rozpoznanie Zbawiciela.
Przedstawiane u góry na drugim planie góry jakby ścieśniają się i zachodzą jedna na drugą, tworząc w ten sposób wejście do podziemi. Ponad nimi unoszą się niekiedy dwaj aniołowie dzierżący w dłoniach narzędzia męki Chrystusa: krzyż, trzcinę z gąbką nasyconą octem i żółcią oraz włócznię.
Początkowo prawosławna kompozycja ikonografii „Zstąpienia” była prosta i zarazem wyrazista. Przedstawiała ona Chrystusa ze zwojem w dłoni podającego rękę klęczącemu Adamowi, za którym stała Ewa i dwaj sprawiedliwi. Po drugiej stronie Zbawiciela znajdowali się dwaj królowie (Dawid i Salomon) oraz Jan Chrzciciel. Z czasem kompozycja stawała się coraz bardziej skomplikowana, głównie z powodu rosnącej liczby prezentowanych osób. Spotyka się, chociaż rzadko, kompozycje „Zstąpienia”, w której otchłań zapełniona jest ludźmi, mandorlę Chrystusa wypełniają aniołowie z rypidami oraz małe koła, na których napisane są słowa, oznaczające różne cnoty (miłość, pokój, post, pokorę, itd.), zaś aniołowie pikami niszczą spoczywające w otchłani piekieł ludzkie ułomności. Niekiedy ponad Chrystusem, trzymającym dłonie prarodziców, znajduje się też grupka aniołów trzymających krzyż.
W sztuce Zachodu temat „Zstąpienia” był przedstawiany jeszcze w średniowieczu i renesansie, ale po XVI w. został praktycznie zaniechany. Podkreśla się w nim przede wszystkim walkę Chrystusa z mocami piekielnymi i pokonanie śmierci. Charakterystyczne jest to, że w ikonografii prawosławnej postacie Adama i Ewy są zawsze ubrane, zaś na Zachodzie pierwsi rodzice prawie bez wyjątku prezentowani są nago. W zachodnim malarstwie renesansowym Zbawiciel nie trzyma w ręku, jak w sztuce bizantyjskiej, krzyża, lecz powiewa chorągwią symbolizującą zmartwychwstanie, zaś głowy ludzi wyzwolonych zdobią aureolę.
2. IKONA NIEWIAST PRZY PUSTYM GROBIE
Unikając wyobrażania nieprzeniknionego przez ludzi umysł aktu Zmartwychwstania Chrystusa, prawosławna ikonografia posługuje się symboliczną ikoną zastępczą, ukazującą przybycie niewiast z wonnościami do Grobu Zbawiciela, aby namaścić Jego ciało. One to były pierwszymi świadkami Zmartwychwstania Pańskiego. Niektóre ikony ukazują niewiasty w chwili, gdy trzymając w dłoniach naczynia z wonnościami zbliżają się do grobu. Zwykle jednak stoją już w pozie zdziwienia i godności przed znajdującym się przy grobie aniołem.
Zamiast ciała Zbawiciela niewiasty zastały anioła, który powiadomił je o zmartwychwstaniu Chrystusa. Anioł odziany jest w śnieżnobiałe szaty, siedzi na odsuniętym kamieniu, oznajmiając niewiastom radosną nowinę. W geście radości jedno lub oba skrzydła ma uniesione do góry. Zazwyczaj w lewej dłoni trzyma pikę, prawą zaś wskazuje na porzucone opaski pogrzebowe Zbawiciela, które wyglądają tak samo jak pieluszki Dzieciątka z ikony Narodzenia Chrystusa. Niektóre ikony przedstawiają dwóch aniołów „jednego u wezgłowia, drugiego u stóp”, również wskazujących na opaski pogrzebowe i obwieszczających przybyłym radosną nowinę.
W ikonografii tematu występuje pewna dowolność co do liczby przedstawianych kobiet. Ewangelista Jan (J 20, 1) wspomina o samej Marii Magdalenie, a ewangelista Mateusz (Mt 28, 1) o dwóch niewiastach - Marii Magdalenie i „drugiej Marii”. Z kolei ewangelista Marek (Mk 16, 1) mówi o trzech Mariach: Marii Magdalenie, Marii Jakubowej i Marii Salome. Czwarty z ewangelistów - Łukasz (Łk 24, 1; 24, 10) pisze ogólnie o niewiastach, dopiero później dodając, że tymi, które zaniosły apostołom nowinę były „Maria Magdalena i Joanna, i Maria Jakubowa, i inne, które z nimi były”. Tak więc różniąc się co do liczby niewiast, wszyscy wymieniają wśród nich Marię Magdalenę. Prawosławna ikonografia „Niewiast przy pustym grobie” najczęściej przedstawia dwie z nich - Marię Magdalenę oraz samą Bogarodzicę. Na Zachodzie najbardziej popularna jest formuła ikonograficzna trzech Marii.
Obwieszczający Zmartwychwstanie Zbawiciela anioł przedstawiany jest na ikonach przed lub obok ciemnej czeluści wykutego w skale grobowca Chrystusa. Chociaż sam akt Zmartwychwstania miał zapewne miejsce w jego wnętrzu, podobnie jak na ikonach Narodzenia Chrystusa Bogarodzica z Dzieciątkiem spoczywają przed pieczarą, tak też w przypadku tej ikony grób z płótnami pogrzebowymi (i niekiedy leżącą osobno świętą chustą) Zbawiciela znajduje się przed grobowcem. Tak więc i w tej scenie ikonografia eksponuje tylko główne wydarzenie, przedstawiając je na pierwszym planie, uwolnionym od otoczenia.
Tło ikony stanowią zwykle dwie nachylające się ku sobie góry, między którymi niekiedy umieszczany jest fragment architektury Jerozolimy.
W sztuce Zachodu temat „Niewiast przy pustym grobie” przedstawiany jest z dużo większą dowolnością. Z jednego z jego wariantów - przedstawiającego Chrystusa w białym pogrzebowym całunie z chorągwią w dłoni, czasami stojącego na niewielkim obłoku nad sarkofagiem - poczynając od XVII w. nierzadko korzysta również prawosławna ikonografia.
Już od X w. na Zachodzie zaczęto podejmować próby ukazywania samego aktu zmartwychwstania Chrystusa. Zaczęto przedstawiać Go stojącego w otwartym sarkofagu (później również na ziemi przed grobowcem), w nimbie krzyżowym i trzymającego krzyżową chorągiew. W XII w. pojawiły się przedstawienia Chrystusa wychodzącego z odkrytego sarkofagu, niekiedy korzystającego z pomocy dwóch aniołów (jeden usuwa wieko, a drugi podtrzymuje Go pod ramię), czasami trzymającego w dłoni pastorał i jabłko - symbol władzy. Często wyobrażono Chrystusa z jedną nogą już na zewnątrz sarkofagu, a drugą jeszcze w jego głębi. W tym też czasie w sztuce Zachodu pojawiły się też postacie strażników przy grobie, z których na ogół jednego ukazywano śpiącego (zamknięte oczy mają przypominać o naszej ślepocie na Bożą obecność przez większość naszego życia), a drugiego czuwającego. Z XIII w. pochodzi m.in. wariant, w którym Chrystus wychodząc z sarkofagu, depce śpiącego strażnika, co symbolizuje pokonanie przez Niego śmierci poprzez Mękę i Zmartwychwstanie.
Sztuka zachodnia zwykle przedstawia stojącego Chrystusa, zazwyczaj z prawą ręką błogosławiącą, z triumfalną chorągwią i krzyżem w lewej. Jego pierś jest obnażona, widoczne są rany. Do popularnych, szczególnie w XV w., należy na Zachodzie przedstawianie Zbawiciela unoszącego się w powietrzu (często na niewielkim obłoku) nad własnym pustym grobem lub zamkniętym płytą sarkofagiem. Miało to podkreślać sam cud Zmartwychwstania i boskość Chrystusa.
Niekiedy sztuka Zachodu jeszcze bardziej rozbudowuje scenę Zmartwychwstania. Zwiększa się w niej liczba strażników przy grobie, pojawiają się tam nie tylko niewiasty z wonnościami oraz aniołowie, ale również apostołowie, a niekiedy święci. Poza tym, aby podkreślić historyczność wydarzenia cała scenę umieszcza się w pejzażu z widokiem Jerozolimy.
opracował J. Charkiewicz
www.cerkiew.pl
