Błahowieszczenije Preswiatoj Bohorodicy (25 marca/4 kwietnia)
Rozmiar 210 x 260

Święto Zwiastowania Bogarodzicy jest świętem nieruchomym, z liczby dwunastu wielkich świąt i jest obchodzone 25 marca/7 kwietnia. Było obchodzone już w czasach apostolskich pod nazwami „Początek Odkupienia” i „Zwiastowanie o Chrystusie”. W III w. obchodzono je niemal powszechnie i bardzo uroczyście, a w IV w. przeniesiono na obecny termin świętowania. Od tej pory ukazywane jest również w ikonografii. Szczególną popularność przedstawień Zwiastowania datuje się od IX w. Od XIV w. jest to, obok Ukrzyżowania, jeden z najczęściej podejmowanych tematów ikonograficznych.
W dniu święta Zwiastowania Cerkiew prawosławna obchodzi „zbawienia naszego początek”. To dzień Wcielenia Syna Bożego, pierwszy znak nadchodzącego zbawienia. Stąd promieniująca z ikon tego święta nieopisana radość.
Na ikonach Zwiastowania Bogarodzicy została utrwalona rozmowa archanioła Gabriela z Matką Bożą. Oboje przedstawieni są w pełnej postaci. Scena rozgrywa się w Nazarecie w domu sprawiedliwego Józefa i została opisana przez ewangelistę Łukasza w pierwszym rozdziale jego Ewangelii. Właśnie ta Ewangelia, obok apokryfów (Ewangelia Jakuba, Księga Armeńska) i hymnów ku czci Matki Bożej są ikonograficznymi źródłami wyobrażeń Zwiastowania.
Istnieje kilka wariantów ikony Zwiastowania. Zazwyczaj ukazuje się Bogarodzicę po prawej stronie, siedzącą (rzadziej stojąca przed nim) na swego rodzaju tronie. Zarówno tron jak i jego podnóżek usiany jest świetlnymi refleksami, które dodatkowo podkreślają królewską godność Bogarodzicy i Jej nieziemski charakter. Maria przedstawiana jest zwykle z pochyloną głową i w pełnej miłości pokorze, jak z głębokim spokojem patrzy przed siebie. Przeważnie w lewej dłoni trzyma kłębek purpury (chociaż niekiedy Jej dłonie są puste), z którego wysnuwa się jedno pasmo i biegnie w górę aż do drugiej dłoni. Tradycja głosi, iż Bogarodzica wykonywała właśnie na zlecenie kapłanów Świątyni jerozolimskiej szkarłatną zasłonę do Świętego Przybytku.
W innych wariantach tej ikony Matka Boża przedstawia jest w chwili rozmowy z gościem. Na niektórych ikonach wyczuwalne jest Jej przerażenie w pierwszej chwili spotkania z przybyszem, na innych widzimy Ją już w momencie, gdy strach ją opuścił i wymawia zdanie „Oto Ja służebnica Pańska, niech Mi się stanie według twego słowa”.
W średniowieczu pojawił się kolejny wariant ikony Zwiastowania, w którym przedstawiany jest pulpit z księgą Starego Testamentu, otwartą na tekście proroka Izajasza: „Oto Dziewica pocznie i porodzi Syna, i nazwie go imieniem Emmanuel, to znaczy „Bóg z nami” (Iz 7, 14). Jest to odwołanie do apokryfów, opowiadających, że w momencie zjawienia się anioła Maria czytała proroctwa Izajasza.
Prawosławna ikonografia Zwiastowania, w przeciwieństwie do sztuki Zachodu, nie zna przedstawiania Bogarodzicy ciężarnej lub z koroną na głowie, a całej sceny jako rozgrywającej się nie w domu Józefa lecz we wnętrzu świątyni. Niekiedy, bardzo rzadko, prawosławne ikony przedstawiają tę scenę w innym miejscu - przy studni. Wówczas widzimy Matkę Bożą w chwili czerpania wody ze studni, gdy obraca się w stronę lecącego anioła.
Scena przedstawiania Zwiastowania przy studni opiera się na podaniu, które opowiada, że gdy Maria poszła do źródła zaczerpnąć wody, usłyszała słowa archanioła „Raduj się, łaski pełna, Bóg z Tobą! Błogosławionaś między niewiastami”. Nie dostrzegając nikogo powróciła do domu i zaczęła prząść. Następnie otworzyła księgę Izajasza i przeczytała tam wyżej wspomniane słowa, po czym dopiero objawił się Jej archanioł Gabriel.
Ikony Zwiastowania ukazują archanioła Gabriela (zazwyczaj po lewej stronie), podobnie jak Matkę Bożą, w pełnej postaci. Niekiedy stoi na ziemi, innym razem ledwie muska ją stopą. Jako triumfujący wysłannik niebiański odziany jest w biała albę lub czerwoną dalmatykę. W lewej dłoni trzyma rabdos (rzadziej krzyż - mówiący o przeznaczeniu Tego, którego poczęcie zwiastuje), a prawą pozdrawia i błogosławi w kierunku Bogarodzicy. Jest uskrzydlonym młodzieńcem o długich, kędzierzawych włosach, spiętych zwykłą przepaską, rzadziej diademem. Na niektórych ikonach jedno z jego skrzydeł ukryte jest za plecami, podczas gdy drugie unosi się w geście powitania. Ten symboliczny gest wszedł do prawosławnej liturgiki i wykonywany jest przez diakona podczas wygłaszania ektenii. Niezwykłość posłannictwa archanioła Gabriela jest podkreślana przez dynamiczny ruch. Nad nim samym zazwyczaj znajduje się cyborium, symbolizujące obecność najwyższej mocy i łaski.
W tradycji zachodniej na ikonach Zwiastowania archanioł Gabriel przedstawiany jest również z innymi symbolami maryjnymi: kwiatem lilii - symbolem dziewictwa (trzy lilie oznaczają potrójne dziewictwo - przed, w momencie i po narodzeniu Chrystusa), kwiatem irysu (odwołanie do przyszłej męki Pańskiej) lub białą różą (symbolizująca cnoty Bogarodzicy i Jej Niepokalane Poczęcie). Są one obce prawosławiu, podobnie jak przedstawianie klęczącego archanioła Gabriela. Stałym elementem ikon Zwiastowania w ikonografii prawosławnej jest widniejąca u góry ciemna sfera, symbol nieba, z dochodzącym stamtąd promieniem światła, symbolizującym schodzącego na Bogarodzicę Świętego Ducha. W sztuce zachodniej symbol ten często zastępuje gołąb lub Bóg-Ojciec w półpostaci. Charakterystyczne wydaje się przy tym to, że w ikonografii prawosławnej promień boskiej mocy, rozdzielający się na trzy mniejsze (oznaczające współdziałanie Świętej Trójcy w akcie Wcielenia), zawsze skierowany jest na głowę Bogarodzicy, podczas gdy w sztuce Zachodu, może kierować się na Jej łono.
Na drugim planie ikon Zwiastowania przedstawiane są dwie budowle, powiązane ze sobą spoczywającą na nich czerwoną tkaniną (welum). Z jednej strony symbolizuje ona, że wydarzenie Zwiastowania miało miejsce we wnętrzu, z drugiej, że dzięki Wcieleniu możliwe stało się nowe połączenie podzielonego kosmosu. Od IX-X w. na ikonach Zwiastowania pojawiły się elementy architektury symbolizujące Nazaret lub dom Marii. Z tego też okresu pochodzą występujące na niektórych ikonach tego święta banderole z tekstem pozdrowienia angielskiego.

opr. Jarosław Charkiewicz

www.cerkiew.pl